XXII Cimeira iberoamericana

O presidente de Ecuador, Correa

Este ano 2012 acaba de celebrarse os días 16 e 17/11/2012, a XXII Cimeira Iberoamericana, que organizou o Estado español, e creo que cumpre facer balanzo dos resultados obtidos.

Tratouse dunha cimeira davaluada pola limitada ausencia de Xefes de Estado e de Goberno como polos resultados. Faltaron nada menos que os mandatarios de Nicaragua, Arxentina, Uruguai, Guatemala, Paraguai, Venezuela e Cuba e dous dos presentes, Evo Morales de  Bolivia, e Porfirio Lobo de Honduras, anticiparon a súa saída de Cádiz pretextando compromisos nos seus países. Isto significa que dos 21 países iberoamericanos, somente estiveron presentes os máximos mandatarios de 14 países, ou sexa, o 66,67 por cento, embora outros enviaron representantes, mais non é igual. Por outra parte, algúns dos presentes, como Correa de Ecuador, devaluárona de palabra ao afirmar que unha cimeira de máis de dous xa non é produtiva. Podemos observar que os máis esquerdistas estaban ausentes. No caso de Chavez, quizais resoen nos seus ouvidos os ecos daquel «por que no te callas» que recibiu do rei Juan carlos. Está claro que para moitos destes países, a cimeira ten un valor secundario e relativo.

Os resultados concretos foron practicamente nulos, e o comunicado final é un cúmulo de vaguidades e lugares comúns: desenvolvemento de infraestruturas, a promoción das micro, pequeñas e medianas empresas, políticas de crecimiento e emprego, o fortalecemento de "regras claras, estábeis e previsíbeis que axuden a promover as inversións produtivas nacionais e estranxeiras". Declaran que "o problema mundial das drogas, a trata de persoas, o tráfico ilícito de armas, municións e explosivos e o lavado de diñeiro, representa unha grave ameaza para o bienestar e a seguranza dos cidadáns", e pídese unha maior "coordinación" na loita contra estes delitos. Deciden reformar as cimeiras, mais desa reforma só citan que  “Previsibelmente pasarán a ser bianuais”, o cal non é unha mellora senón o recoñecemento explícito da súa inutilidade.

Frente a esa limitada presenza de Xefes de Estado e de Goberno americanos, produciuse unha hiperinflación de mandatarios españois: Os reis, principes de Asturias, o matrimonio Rajoy, o ministro de Esteriores, García Margallo, etc., con un custo moi importante para as arcas públicas, porque o desprazamento e a seguranza de todas estas persoas é tremendamente elevado, especialmente para un país sumido nunha crise económica tan profunda. Por outra parte, creo que habería que preguntarse sobre a pertinencia da presenza dos monarcas e príncipes nestas cimeiras, porque non teñen ningún cometido político específico concreto e a súa presenza é unha especie de excrescencia superflua e quizais molesta para algúns dirixentes. Eu non me figuro os presidente alemán, o italiano, os reis de Holanda, etc. Participando nestas cimeiras, porque o seu papel é simplemente representativo, e este foro ou é un sesión de traballo e de propostas políticas ocncretas ou non é nada nin serve para nada. Frente a esta imaxe de España, a dos outros países vese como moito máis simple, maís moderna e máis austera.

Por outra parte, un país como España, sumido nunha recesión importante e con un PIB per cápita que é superado por Brasil, que ocupa a sexta posición e por México, estea soportando máis do 60 por cento do custo do finaciamento da Secretaría Xeral Iberoamericana, organizadora das cimeiras. Como se xustifica isto? Como nun clima de austeridade interior a todo prezo se permite semellante dispendio? Que se pretendía cando se aceptou e programou que o noso país correse con semellante factura? Que beneficios se esperaban? A nivel económico ninguén dá nada de balde e pretender que pagando a maior parte do evento os demais ían acceder a dar contraprestacións maiores ou que se podería impor unha especie de neocolonialismo de ningún tipo non ten sentido.

A Nova relixión de Merkel e o PP

Unha das características das proposicións de todas as relixións é a imposibilidade da súa contrastación empírica e inclusive a súa consistencia co discurso racional. Parten todas, deixemos á parte as relixións ateas como o budismo, dunha definición apriorística dun ser supremo e das súa características, que non é apoiada por ningunha proba fandamentada, e despois elaboran un discurso apolóxetico que permitirá refutar as obxeccións que se poidan formular na súa contra. Pártese, por exemplo, de que Deus é providente, bo, omnipotente e omnisciente, e se despois nos topamos con un tsunami que nunhas horas se traga trescentas mil persoas, sempre aparecerá unha explicación dese feito ou, polo menos, unha apelación aos inscrutábeis designios divinos, que a mente humana non é capaz de comprender. A resposta relixiosa dificilmente se vai ver alterada por acontecementos que aterran as persoas.

As relixións estabelecen tamén unhas virtudes supremas, que no cristianismo se chaman virtudes teologais, que son a fe, esperanza e caridade. A fe que se define como crer o que non vemos, segundo o catecismo do Pai Astete; a esperanza, que se concreta na expectativa dun mundo mellor, un novo paraíso de paz e felicidade futuras, e a caridade, ou solidariedades cos menos poderosos cos que hai que repartir o que nos sobra. Os actos das persoas deben ter como norte de actuación o cumprimento destas tres virtudes teologais, ou sexa, referidas a Deus e ao seu mundo.

A Merkel -cando cito este nome non me refiro só a unha persoa concreta senón á dereita  da país teutón-  e o PP español están a ofertar aos cidadáns dos países afectados pola crise económica unha nova relixión, provida tamén dos seus dogmas e das súas virtudes. O dogma cardinal é o defice cero e a todo prezo, porque, repetiron unha e outra vez os xerarcas da nova relixión, non se pode gastar o que non se ten, falacia e superficialidade que propalan coa maior ousadía,  a pesar de que inviabilizaría o progreso e inclusive o sostemento da economía. Se non se pode gastar o que non se ten, para que queremos institucións de crédito? Se non se pode gastar o que non se ten, non poderiamos aproveitar unha magnífica posibilidade de explotación de recursos enerxéticos ou doutra índole que poderían ser unha eventual solución a un problema de dependencia exterior ou unha cuantiosa fonte de ingresos no futuro, mais que, ao presente exixen investimentos que, se non se teñen, cumpre pedir a alguén que os teña e estea interesado en beneficiarse da situación.

Tanto Merkel, como o seu discípulo avantaxado, Rajoy, pregoan tamén outro dogma que forma parte integrante da súa relixión, que é a austeridade como menciña exclusiva, aínda que se caia a economía dun país, porque afgumentan, é unha medida necesaria de cara ao futuro. Que proba oferecen diso? Pois ningunha, hai que crelo aínda que vexamos empiricamente que todo vai a pior desde hai cinco anos e aínda que saibamos que fracasou na crise de 1929, mais a nova relixión non se inmuta coas probas de adverso, faltaría máis, pois entón deixaría de ser relixión. Como o profeta de turno, eles teñen unha visión máis profunda que escapa as intelixencias dos humanos normais, por algo foron escollidos como os pontífices desa nova relixión. Manifestan ambos que saben que as medidas son dolorosas, difíciles, ... mais necesarias en aras dun futuro mellór, mais non aclaran porque son necesarias, pois iso sería como explicar o dogma da predestinación: algo que non se comprende mais que, porén, hai que aceptar. Se vemos que o propio país ou outros do contorno continúan na súa espiral baixista, de seguido se retruca que iso leva tempo, que hai que perseverar, como tampouco o fiel ten que perder a fe baixo ningunha condición, e que pode que as medias aínda non sexan suficientes. Outras das virtudes básicas do crente é a submisión, paciencia e resignación. Os xerarcas xa saben todo e hai que ter fe neles, e iso aínda que vexamos que foron eles mesmos os que botaron abaixo a economía pola súa incapacidade e os seus excesivos e inxustificados dispendios. As comunidades autónomas españolas estiveron gobernadas por políticos tanto do PP como do PSOE, con poucas salvidades, e foron eles os responsábeis de que Valencia, Castela a Mancha, Andalucía, Catalunya, etc. estean na situación que están. Foron eles os responsábeis de gastos absurdos en infraestruturas sen utilidade algunha, tanto culturais, tipo Cidade da Cultura, como en aeroportos, como o de Castellón, portos exteriores a vinte quilómetros un doutro, ... Mais estes mesmos son agora os máximos apóstolos dos novos dogmas, obrando por veces dun xeito esperpéntico, como cando se aprestan a emendar a Constitución eles sós nunha semana, en contra da súa teima de que toda reforma constitucional debería facerse por amplio consenso. Agora alegan que o referendo catalán vai en contra da Constitución, mais, tendo vontade política, xa saben como facer para que non o sexa e non dar respostas inxustificadas: basta que se poñan de novo e en oito días deixa de ser inconstitucional, se é que realmente fose isto o problema.

Fai moitos que vimos afirmando desde hai anos que a mera austeridade por si propia e en exclusiva non procura a solución da crise, pois ao mesmo tempo que diminúe os gastos, e con eles a capacidade de consumo,  tamén diminúe os ingresos fiscais do Estado. Houbo un momento en que parecían entendelo, que se situou arredor de xuño de 2012, en que inclusive de falaba de aproveitar uns fondo europeus que deixaron de investirse. Semellaba que tanto Merkel como o seu discípulo español parecían convencerse de que hai que ir a un equilibrio de ingresos e gastos que permita o crecemento e crear emprego, mais todo foi un soño dunha tarde de verán, porque a partir daí só se insistiu en exclusiva sobre os recortes como purga curativa da doenza. Nós non negamos que haxa que practicar recortes mais debe facerse en dispendios que non sexan imprescindíbeis para medrar e crear emprego. Por que non se suprimen dunha vez as deputacións, que se converteron nunha fonte de corrupción política e clientelismo? Por que non suprimir a administración periférica do Estado e ir cara a unha Administración única, xa proposta no seu momento polo fundador do PP, Manuel Fraga Iribarne? Por que non se suprimen concellos desnecesarios que non son capaces de dar servizos aos cidadáns? Por que non se diminúen os emolumentos percibidos polos conselleiros do Consello de Contas, das radios e televisións públicas, das entidades financeiras intervidas, ...? Por que non se suprimen indemnizacións como as percibidas polo Gobernador do Banco de España e outros similares? Por que non se inclementa a presión fiscal sobre os salarios dos futbolistas, dos xestores das grandes empresas, ... ?

Vendeuse a reforma laboral por todos os apoloxetas do sistema como unha medida imprescindíbel para crear emprego e para contentar os mercados para que baixasen a prima de risco, e inclusive se aludiu e repetiu a través dos medios que os empresarios estaban aterrorizados ao contratar persoal. Fíxose unha reforma superando inclusive as peticións dos empresarios máis intransixentes, pero o resultado prometido non se ve por ningures, e se agora os obreiros protestan, a resposta dos empresarios é que iso dá má imaxe do país, como se non dese moita pior imaxe a súa insensibilidade ante o feito de que estean no paro perto de seis millóns de persoas no Estado español ou a súa incapacidade para xerar riqueza empregando as persoas. Porque o verdadeiro problema que require unha explicación é que os empresarios, desde a etapa da transición, foron arañando melloras en todas as negociacións que se fixeron, mais eles non responderon á exixencia social de crear emprego para os nosos traballadores e traballadoras, e cando falo dos empresarios, refírome aos grandes e non aos pequenos autónomos que son tamén unha vítima máis da crise. A reforma laboral só serviu para despedir máis facilmente aos obreiros porque lle van saír moito máis baratos á patronal industrial, financeira e ao capital europeu. Mais, como en toda relixión, o paraíso está no futuro. De momento, paciencia, resignación e submisión.  

Por tanto, temos que crer que os nosos xerarcas velan polo noso ben - fe-, esperar o novo paraíso que nos está reservado se nos comportamos como Deus manda -esperanza- e a caridade fica reservada á Igrexa, que para algo goza dun réxime fiscal de privilexio que lle permite obviar o pagamento de impostos, reservado aos simples fieis da nova relixión imposta.

I Congreso de Compromiso por Galicia

Quo vadis Compromiso?

O dilema que ten que afrontar nestes momentos Compromiso por Galicia é o da súa ubicación clara no panorama político galego, tanto polo que se refire ao modelo de estado como polo que fai referencia ao modelo de sociedade.

O modelo de estado fai referencia ao nivel de autonomia que desexemos darlle ao noso país, que, se cremos que é unha nación, non pode por menos que reclamar os dereitos desa nación, e, por tanto, creo que, sen ambigüidades, cumpre optar polo nacionalismo. Isto implica a exixencia de defender os dereitos do noso país e dotalo dos instrumentos precisos para que sexa un suxeito activo politicamente e non dependente. A consecuencia é que debería defender o dereito de autodeterminación, ou sexa, a capacidade de decidirmos o noso futuro, de que Galiza determine en última instancia que debe facer cos seus recursos económicos, lingua, cultura, usos, costumes, tradicións, etc.

Algúns falan de que hai que dirixirse aos nacionalistas e galeguistas, mais sen precisar quen son eses galeguistas nin que defenden. Eu gostaría de que alguén mo explique. Se se refire aos do século XIX, entón trátase propiamente de rexionalistas ou protonacionalistas, e neste aspecto, tampouco lle faría ascos ao PP, que se din seguidores de Alfredo Brañas. O rexionalismo defínese pola noción de pertenza, por pertencer a outro ou ser parte doutro, e considero que Galiza non é parte de España, entendida como nación española, aínda que si está hoxe enmarcada no Estado español, que é unha noción distinta. Castelao distinguía entre España e Hespaña, a primeira tería como suxeito activo a Castela como nación dominante, mentres que Hespaña se identificaría co que é o Estado español.

O modelo de sociedade fai relación á dicotomía dereita-esquerda, e, por tanto, se defendemos máis ben as clases medias ou as clases baixas. Isto en xeral, porque é un lugar común, entre os economistas, afirmar que a dereita crea máis riqueza e a esquerda reparte mellor, mais para repartir riqueza primeiro hai que creala. A este respecto, cumpre destacar a anormalidade en que se posiciona o noso país. Mentres que Euskadi e Catalunya teñen partidos de centro, que poden pactar indistintamente con PP e PSOE, e de  esquerda, que non poden aspirar a gobernar máis que coa esquerda, chámese socialista ou comunista, baixo a vestimenta de Esquerda Unida. O curioso e sorprente do caso é que mentres moitos definen aos galegos como de dereitas, grosso modo, os partidos nacionalistas están empeñados nunha loita por demostrar que cada un é inequívocamente de esquerdas, e, ao mesmo tempo, algúns queren denominar iso como a casa común do nacionalismo, cando non pode acoller no seu seo máis que os que se moven no ámbido do sindicato nacionalista CIG. De tal modo, que quen olle para o panorama dos partidos políticos nacionalistas galegos, levará a impresión de que o noso pobo é o máis esquerdista do mundo, pois ten nada menos que BNG, AGE, CxG, Partido da Terra, Causa Galiza, Nós Unidade Popular, etc. competindo por un minúsculo electoral, que é o que se acha á esquerda do PSOE. O resultado está á vista: nin hai un partido serio independentista nin hai un partido dominante federalista.

A consecuencia é que mentres os partidos sucursalistas, tamén denominados españolistas, por moita bendición que algúns lle queiran outorgar agora, abranxen todas as alternativas, tanto polo que se refire ao modelo de estado como polo que se refire ao modelo de sociedade, igual que pasa cos nacionalistas nas outras dúas nacionalidades periféricas do Estado español, na Galiza só está cuberto o campo do nacionalismo da esquerda e non o do centro. Isto non deixa de ser anómalo e sintomático se nos damos conta que quen lidera o proceso nacionalitario nas outras dúas nacions periféricas son precisamente os partidos de centro. Parece que os nacionalistas galegos consideran que a súa terra é distinta e que aquí non recibes o visto e prace se non tes pedigrí de esquerda e a veces inclusive de antisistémico.

Disto infírese que aquí non hai ningún partido nacionalista que defenda os intereses dos pequenos e medianos empresarios, non hai un partido que se dirixa ás clases medias, que son as que, en definitiva, gobernan no noventa e pico por cen dos países.

Na Galiza, moitos entendemos que Compromiso por Galiza se ía situar dentro dese espazo de centro, con certa inclinación ao centro-esquerda, polas razóns seguintes:

a) En primeiro lugar, polas declaracións dos seus dirixentes, tanto orais como escritas, que falaban de que se trataba dun partido que pretende aglutinar desde o centro progresista á esquerda transformadora. O que por veces choca ver tamén aos mesmos dirixentes falen de que se trata dun partido de esquerdas, facendo desaparecer o centro progresista. E quen é o centro galeguista? Evidentemente, sempre foron partidos de corte liberal progresista, para distinguilos dos liberal conservadores, que estarían máis á dereita. Incluiría tamén a partidos que se moven nas coordenadas da democracia cristiá, ou sexa, católicos non reaccionarios e dogmáticos. 

b) En segundo lugar, os documentos internos e externos de CxG. Basta con abrir a páxina Web para ver que organizacións tales como Coalición Galega, PNG, Acción Galega, e Terra Galega son partes integrantes deste proxecto. Sería un sarcasmo que se diga que calquera destes partidos ou grupos é de esquerdas. Eu vexo moi ben que estes partidos conflúan con outros que están situados un pouco máis á esquerda como é Mais Galiza, por exemplo, mais o que non vexo ben é que os queiramos facer entrar nun partido que non é o seu, que limita que poidan seguir sendo o que son, nun partido que opta por outro modelo de sociedade. É un sarcasmo que un partido como o PNG, que en definitiva non deixa de ser liberal progresista, estivese no BNG sen problemas e non poida agora estar en CxG. Dos outros podemos dicir, mutatis mutandis, algo parecido.

c) A afirmación incluída nos documentos de CxG de que quería dirixirse á maioría social, pero non se pode pretender agora que a maioría social está en competir con AGE e BNG polo mesmo espazo político minúsculo. Evidentemente que sería unha percepción ben reducionista.

d) A reiteradas declaracións de dirixentes e documentos de que pretendía ser un partido nacional, pois esta expresión non pode entenderse máis que como un partido de amplo espectro, un partido que inclúa tanto a sectores máis á esquerda como máis á dereita. Do que se trata é que poidamos convivir moitos galegos «plurais » dentro dunha mesma formación dado que hoxe, ás mesmas exixencias electorais o impoñen. A definición clariña do posicionamento era unha tendencia moi premente en formacións como o BNG, mais ten o inconveniente que non é suficientemente inclusiva para liderar un país, pois moitos sectores necesariamente quedan fóra.

e) A propia necesidade de normalización do panorama político galego, e entendía que esa sería a opción de CxG, e non só o entendín eu, senón tamén os medios de comunicación, que situaron sempre esta formación máis á dereita que o BNG e que AGE, e moitos, desinformados, inclusive a situaron na dereita. Creo que hai que procurarlle a certos sectores sociais, que nomeadamente incluiría a clase media deste país, integrada tamen por  pequenos e medianos empresarios, un instrumento para a defensa dos seus intereses de clase, un partido nacionalista, pois non se pode dubidar gratuitamente das súas convicións autenticamente galeguistas. Non é admisíbel que formacións políticas como o BNG se digan defensores dos pequenos empresarios, pois calquera pode constatar que escapan desta formación como da peste.

Se se trata de situarse agora na esquerda, moitos, e supoño que tamén todos os partidos ou grupos acima citados (PNG, Acción Galega, Coalición Galega, Terra Galega, Partido Galeguista) consideramos que sería unha fraude cando se deu a entender outra cousa. Partidos como Terra galega parece que non traballaron moito nesta campaña, mais eu pregúntome se eles crerían realmente nun proxecto pouco sólido e meditado como é, polo momento, o desta formación. Non será que entendían que se trataba dos esquerdistas e cabreados do BNG aos que se dá o asentimento de ir xuntos porque non hai nada que perder?

Moitos dirixentes afirmaron publicamente que este era un proxecto de longo alcance, mais non se pode pretender que se logren obxectivos importantes aos dous meses de vida, sen que os galegos saiban desta formación máis que o tópico de que se trata de cabreados do BNG.

O PP non ten no seu ADN que deba ser a partido desnacional desta terra nin está no ADN dos galegos moderados, incluídos moitos con sentimentos galeguistas,  que teñan que votalo indefinidamente. Hai que forxar un proxecto e crer nel, pois a alternativa é confluír con outros á esquerda e terminar diluídos, deixando orfo un espazo político que, por consecuencia lóxica, parece que ten que existir, e parece que o éxito de Coalición Galega de Euloxio Gómez Franqueira así o corrobora, mais as continuas desavinzas e tensións internas fixérono fracasar, como pode pasar tamén agora.

Este artigo, ao igual que moitos outros referidos á lingua, cultura, filosofía, política, etc. pode ollarse no seguinte blog:

Http://profeblog.es/blog/ramvarel
ou
http://r-varelapunhal.blogspot.com.es/

Ramón Varela Puñal   

Españolización da Galiza (02)

A casa de Borgoña

A alienación identitaria maniféstase na historia da lingua máis que en ningún outro elemento nacionalitario e, por iso, recorreremos á lingua para expor a españolización da Galiza, mais tendo presente que a colonización afectou a todos os elementos diferenciadores das nacións periféricas do Estado español: cultura, usos, costumes, tradicións, recursos económicos, morfoloxía social, .... 

En tempos do rei galego García II (1042–1090), rei da Galiza en 1065–1071 e 1072–1073, fillo de Fernando I de León e Castela e de Sancha de León, filla de Alfonso V de León, e irmán de Sancho II o Forte (1037-1072) e Alfonso VI o Bravo (1047-1109), o reino da Gallaecia formaba unha unidade que se estendía, polo sul, para o Douro e inclusive alén, que veu rachar o seu irmán, Afonso VI, coa repartición de Galiza en dous condados, o de Galiza norte e o de Portugal, dos que foron beneficiarias súas fillas Urraca (1081-1126) e Teresa (1080-1130). A primeira, filla de Constanza de Borgoña, casou co francés Raimundo de Borgoña (1070-1107), príncipe do Franco Condado de Borgoña, que chegou a España coa idea de participar na cruzada contra os almorávides, islámicos rigoristas que xa dominaban parte do norte de África, respondendo á chamada de Afonso VI, que acababa de ser derrotado por estes na batalla de Sagrajas. Tiveron un fillo que levou o nome de Afonso Raimúndez. Esta unión é a orixe da Casa de Borgoña. Afonso VI estipulou que deixaba Galicia a Urraca e a Afonso Raimúndez, mais se a súa filla casaba de novo, o único amo de Galicia sería este último. Morto Raimundo en 1107, Urraca casa co rei aragonés Afonso I o Batallador, co que pacta deixar os reinos a un fillo de ambos ou, caso de non ter ningún, cada conxugue sucedería ao outro. Este pacto foi mal visto polos borgoñóns e polos nobres galegos, incluído o Arcebispo Xelmírez por considerar que privaba de herdar o trono de León e Castela ao infante Afonso Raimúndez, que máis tarde se convertirá en emperador co nome de Afonso VII. Durante o goberno de Raimundo de
Borgoña, a cultura galego continuou desenvolvéndose so o impulso de Santiago de Compostela, convertido nun dos centros políticos e artísticos máis importantes de Europa.

A irmá de Urraca, Teresa, filla da amante de Alfonso VI, Jimena Muñoz, casa con Henrique de Borgoña (1066-1112), curmán de Raimundo, que vén a Castela impulsado polos mesmos motivos que Raimundo. Desta unión nace Afonso Henriques ou Afonso I de Portugal (1109-1185), artífice da independencia do condado da Galiza sul. Por tanto, o condado legado a Urraca está na orixe do Estado español e o legado a Henrique do Estado portugués, con desigual sorte histórica, como é evidente.

Fernando II (1137-1188)e o seu fillo Afonso IX (1171-1230) reinaron sucesivamente na Galiza e en León, e durante o reinado deste último xa se produciron algúns documentos redixidos en galego-leonés. As condicións políticas favorábeis que se deron durante o reinado destes dous monarcas, en canto promotores da cultura, fan que se adiante os inicios da escola lírica galega en cerca de medio século. No seu reinado tivo unha influencia especial o conde de Traba e Trastámara, especialmente Pedro Froylaz, que tivo palacio ubicado onde agora se se sitúa a a praza do Obradoiro. Trastámara debe o seu nome ao río Tambre, antes denominado Támara e a preposición tras, Tras-Támara, ou sexa, as terras sitas tras o río Tambre pola parte norte, ou quer dicir, grande parte do que é hoxe a provincia da Coruña. Henrique II de Trastamara recibiría do seu pai adoptivo, Rodrigo Álvarez de Asturias, o título de Conde de Trastámara. Esta estirpe galega estaba vinculada coa familia catalano-occitana dos Cabrerase, a través dos cales se contribuirá a implantar o movemento lírico dos trovadores, que gozaba de grande esplendor na rexión da Provenza, da que formaba parte tamén Catalunya. O balanzo destes dous reis foi moi positiva para a cultura e a lingua galegas, chegando con eles Galiza ao seu máximo apoxeo. Como di Emilio González López, “La cultura gallega, entonces ya formada, alcanzó su plena madurez en los reinados de Fernando II (II57-II88) Y Alfonso IX (II88-1230), reyes de Galicia y de León, que fueron los campeones más entusiastas de la cultura gallega a la que que fueron los campeones más entusiastas de la cultura gallega a la que llevaron a su máximo esplendor, teniendo a Compostela como centro”1. E continua o historiador, xurista e político coruñes: “Si la política y la cultura ascendieron hermanadas en la historia del reino de Galicia, juntas también descendieron al morir Alfonso IX (1230) y perder Galicia, con la muerte de este gran rey gallego, su personalidad política; pues al ser anexionada con León al reino de Castilla por Fernando III el Santo, hijo de Alfonso IX de Galicia y León, se fue esfumando poco a poco la personalidad política de nuestro pueblo y con ella su vigor creador en la cultura”2. Xuntas ascenderon a política, economía, cultura e lingua e xuntas tamén esmoreceron. 

O fillo de Afonso IX e da súa sobriña, a raiña de Castela, Berenguela, Fernando III, denominado o Santo (1199-1252), unificou de novo as coroas de Castela e de Galicia-León, que permaneceran desunidas desde a morte de Afonso VII o emperador. Casou en 1219 con Beatriz de Suabia, da dinastía Hohenstaufen, filla do Duque de Suabia e Rei de Alemaña (1198-1208), Felipe, sobriña do emperador Henrique VI, neta do emperador Federico I Barbarroxa (1122-1190). Herdou da súa nai o reino de Castela (1217-1252), e do seu pai o de León (1230-1252. Durante o seu reinado Galicia deixa de ser centro en beneficio de León e Castela, que vai ascender paulatinamente ao primeiro plano a nivel cultural, político, económico, ... Nel prodúcense algúns feitos que van ter notoria relevancia no futuro da lingua galega: a) Declarou o castellano como idioma oficial da chancelaría, que tiña ao seu cargo desde 1226 o eclesiástico castellano, Juan de Soria ( -1246), co prestixio, reputación e capacidade de difuxión que iso representa. O chanceller era un secretario encargado do selo real e de autorizar cartas reais e privilexios alén de intervir en certos procesos xudiciais e aprobar nomeamentos de notarios, escribanos, .... Ao converterse no idioma de uso da Corte vai gozar dunha protección especial da que carecerán as outras linguas. Durante o reinado do seu avó, Afonso VIII (1189-1214), os documentos da chancelaría, ligada á curia toledana, comezaron a emitirse en castellano esporadicamente, en substitución do latín, mentres que a chancelaría galaico-leonesa, ligada á curia de Santiago de Compostela, emitíaos en latín. Agora, con Fernando III, tras a reunificación en 1230 co n Juan de Soria de chanceler do reino de Galiza-León-Castela, pasan a ser redixidos  preferentemente en castelán, o que terá grande influencia negativa sobre o devir do leonés e do galego; b) Comezou a dirixirse aos galegos en castellano, a pesar de poder facelo na lingua do noso país, que lle respondían nesa lingua desde mediados do século XIII; c) Envía forasteiros para gobernar a nosa terra, feito que preludiou a práctica de que nobres foráneos fosen enviados a este reino para ocupar os postos máis relevantes, tanto civís como relixiosos, como os de Adiantado Maior de Galiza, introducido polo rei Santo, ou as dignidades eclesiásticas. Mantivo aínda a práctica de convocar por separado as Cortes de Galiza-León, que se expresaban en galego, e as Cortes de Castela, que utilizaban o castellano. A partir de Fernando IV realízase unha convocatoria única das cortes, co castellano como lingua de uso.

Os motivos polos que Fernando III optou polo castellano frente ao galego obedecen a que ao herdar o reino castellano con anterioridade ao galaico-leonés, xa tiña introducido o uso da lingua de Castela cando se produciu a unificación dos reinos, e ao continuar o mesmo chanceler, Juan de Soria, o que fixo foi estender esta práctica ao reino que recibiu de Afonso IX, ou sexa, o reino de Galicia-León, alén de que o reino de Castela era o máis extenso, con máis peso demográfico e máis forte forte economicamente.

O fillo de Fernando III e de Beatriz de Suabia, Alfonso X, denominado o Sabio (1221-1284), foi rei do reino unificado de Castela de 1252 a 1284. Aspirou sen éxito a converterse en emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico e enfrentouse co seu fillo, o futuro Sancho IV, segundoxénito, porque pretendía legarlle o reino aos fillos do seu primoxénnito, Fernando de La Cerda, morto en 1275, desherdando ao seu fillo Sancho, que devirá rei co nome de Sancho IV, dando orixe ao conflito entre os dous. Tivo que facer frente á revolta nobiliaria, liderada polo irmán do Rei, Felipe, que demandaba unha maior participación nos ingresos da Coroa e o fin da política autoritaria e centralista do Monarca. Destacou máis como amante do saber que como político. Foi un grande mecenas da artes, letras e ciencias, saíndo do seu escritorio real grande número de obras co seu nome, das que non era o autor efectivo mais si promotor, impulsor e patrocinador. “El rey faze un libro non por quel él escriva con sus manos mas porque compone las razones d'él e las emienda et yegua e endereça e muestra la manera de cómo se deven fazer, e desí escrívelas qui él manda. Peró dezimos por esta razón que el rey faze el libro”3. Soubo rodearse a este fin dun conxunto de sabios xudeus, islamistas e cristiáns, formando unha especie de centro de tradución, investigación e creación, que chegarían a ser coñecidos como a Escola de Traductores de Toledo. Se Fernando III convertiu o castellano en lingua de uso na chancelaría, con Alfonso X pasan a redixirse xa nesta lingua, en substitución do latín, todos os documentos, declarou o castellano como norma de interpretación nos casos dubidosos e ordenou que se redixisen neste idioma todos os editos das cidades do Reino de León. Como afirma o Padre Mariana, "Él fue el primero de los reyes de España que mandó que las cartas de ventas y contratos e instrumentos todos se celebrasen en lengua española con deseo que aquella lengua que era grosera se puliese y enriqueciese. Con el mismo intento hizo que los sagrados libros de la Biblia se tradujeran en lengua castellana. Así, desde aquel tiempo, se dejó de usar la lengua latina en las provisiones y privilegios reales y en los públicos instrumentos". Se con Fernando III chegaron a redixirse en castellano o sesenta por cento dos documentos, agora co seu fillo, a práctica esténdese a todos os documentos, salvo os destinados a outros reinos, que se escribían en latín. 

Como afirma a académica da Lingua Española, Inés Fernández Ordóñez, “Gracias a la práctica cancilleresca alfonsí, durante treinta años largos el castellano fue diseminado a lo largo y a lo ancho del reino en infinidad de documentos que de facto lo proponían como modelo de lengua escrita por encima de las demás modalidades lingüísticas del reino. La percepción del nítido contraste existente entre las vacilaciones lingüísticas de los diplomas de Fernando III y la coherente seguridad de la colección documental de su hijo explica que desde antiguo se atribuyera, no sin razón, al rey Sabio la responsabilidad de la iniciativa. Si bien no fue su inventor, la regularidad alfonsí fue definitiva para que el castellano se convirtiese en la lengua de la corte regia, esto es, en la lengua «oficial», y como tal, en ella se formulasen las relaciones jurídicas, administrativas y económicas en que intervenía la corona. Esta labor de estatalización lingüística no puede desvincularse de la existencia de una cancillería de estructura compleja y cualificada, en la que se centralizó la administración del reino. Y tampoco puede desligarse de otros procesos uniformadores emprendidos por el rey Sabio, como la homogeneización de pesos y medidas, la centralización de la recaudación de muchos impuestos y la creación de tributos extraordinarios (llamados servicios) aplicables por vez primera a todos los estamentos; o como los intentos de alcanzar para el rey el monopolio legislativo y la unificación jurídica del reino, superando la fragmentación normativa propia de los viejos fueros municipales, o como la ubicación de todas las apelaciones judiciales en la corte y, en última instancia, en el monarca. Todo ello suponía, en definitiva, una mayor concentración del poder político en el rey y un refuerzo de las estructuras administrativas a su servicio, de modo que estas reformas le acarrearon no pocos problemas con la nobleza, la Iglesia y las ciudades, que se resistían a perder sus viejos fueros al tiempo que veían incrementarse la presión fiscal. El aspecto lingüístico, por tanto, no es el único en que se puede decir que Alfonso X comenzó a sentar las bases de un estado moderno”. Con Sancho IV consolídase este rol do castellano como norma de lingua escrita e a lírica castellana desloca a galega, que até entón era a máis relevante na península ibérica, se ben o interese pola cultura do novo monarca é moi inferiior ao do seu pai. Como podemos observar, esta académica da lingua identifica centralismo con moderno frente a anticuado, concentración do poder como sinal de progreso frente a nostálxicos e resistentes ao cambio. Así se escribe a historia.

Nos reinados de Pedro I o Cruel, último rei da casa de Borgoña, e de Enrique II e III, e de Juan I e II, da Casa de Trastámara, o idioma galego continuou brillando mais xa só como lingua poética, inclusive de aqueles que non a tiñan como idioma propio, mais non como lingua de comunicación social normal. Os nobres galegos optaron maioritariamente pola causa lexitimista que representaba Pedro I, frente ao seu irmán Henrique II, o cal tivo como consecuencia que invadise Galicia de nobreza foránea, allea aos intereses do país e aos seus sinais de identidade. Esta derrota da nobreza galega tivo consecuencias negativas moi importantes na nosa identidade colectiva, pois acelerou o proceso de uniformismo e centralismo de Castela, marxinando a cultura galega e a súa lingua, economía, etc.

1. GONZÁLES LÓPEZ, EMILIO, La Insumisión Galllega. Mártires y Rebeldes. Galicia y Portugal en la Baja Edad Media (siglos XIV y XV), Editorial Citania, BUENOS AIRES 1963, p. 10.

2. GONZÁLES LÓPEZ, EMILIO, La Insumisión Galllega. Mártires y Rebeldes. Galicia y Portugal en la Baja Edad Media (siglos XIV y XV), Editorial Citania, BUENOS AIRES 1963, p. 10.

3. ALFONSO X EL SABIO, General estoria I, f. 216r

Españolización da Galiza (01)

Luces e sombras da lingua galega

Galiza é unha comunidade que perdeu o seu poder propio xa no século XV, coa doma e  castración de Galiza, en palabras do cronista oficial da Corte, Zurita, por parte dos Reis Católicos, mentres que Catalunya non o perdeu até a guerra de sucesión, 11/09/1714, e Euskadi no ano 1876 en que foi derrotada polas tropas de Alfonso XII na batalla de Somorrostro e castigada coa perda definitiva dos seus foros. Este feito explica en grande parte a diferenza de sensibilidade nas tres nacións periféricas do Estado español, moito máis
viva en Catalunya e Euskadi que en Galiza. Se os cataláns afirman que o catalán leva xa 300 anos de prohibición, o galego sobrepasa esta cifra en 200 anos máis, xa un pouco máis de 500 anos. As linguas destas tres comunidades teñen un pasado esplendoroso, especialmente no caso galego, froito dun desenvolvemento en liberdade nunha época en que se dispuña de institucións propias que non o obstaculizaban nin problematizaban.

Na etapa democrática, 1978-2012, o intento de españolizar Catalunya, manifestado polo ministro José Ignacio Wert o 10/10/2012, por considerar que actualmente nas escolas catalanas se está adoutrinando aos alumnos e, consecuentemente, fabricando indpendentistas, foi precedido pola españolización efectiva da Galiza durante toda a estapa autonómica, desde 1981, exceptuando a etapa bipartito (2005-2009), e acentuada polo goberno de Feijoo, 2009-2012, precisamente por ter unha conciencia nacionalista máis débil e por elixir como gobernantes a partidos que non están interesados en promover a autoidentidade. O feito de afirmaren que España é o único importante e inclusive desprezar o feito diferencial galego, non é óbice para que sexan votados por unha maioría de cidadáns galegos. 

En primeiro lugar, imos tracexar unhas pinceladas históricas do esplendor e decadencia da nosa lingua e despois veremos as causas dese esmorecemento. Como observación previa, cumpre subliñar que cando se trata da orixe da nosa lingua, referida ás primeiras etapas, non deberemos distinguir entre galego e portugués, porque, na Idade Media, era, sen dúbida, a mesma lingua, falada na franxa máis occidental da península ibérica, en contacto co bable e co leonés. Como froito do desenvolvemento do latín vulgar, falado polos conquistadores e as institucións imperiais a partir do século II, no século VIII considérase que xa existe na Galiza unha lingua distinta, filla do latín e irmá das outras linguas romances actuais da Península, catalán e castellano. Esta lingua falábase, alén de Galiza e Portugal, no reino de León e Castela, como se constata polo feito de o Rei Afonso X o sabio compoñer nesta lingua as Cantigas a Santa María.

O primeiro documento latino-galego/portugués, é a Doação à Igreja de Souselo, do Concello de Cinfães, Distrito de Viseu, lindante con Castelo de Paiva, no norte do que agora é Portugal, que data do ano 870, mais non se conserva o documento orixinal senón unha copia datada no século XI. O documento máis antigo latino-português orixinal que se coñece é a Carta de Fundação e Dotação da Igreja de S. Miguel de Lardosa, do concello de Castelo Branco, no centro leste de Portugal, preservada no Arquivo Nacional da Torre do Tombo, datada de 882 d.C. e escrita em letra visigótica cursiva. 

 
O 22/05/2002, o profesor de filoloxía da Universidade de Santiago, Xosé Antonio Souto Cabo presentou en Braga un manuscrito de 21 liñas, topado por el en decembro de 2001, redixido en Guimaraes ou en Braga, que sería o texto en galego máis antigo achado até agora, datado, cando menos, no ano 1175. Trátase dun pacto de colaboración e mutua defensa frente a ameazas exteriores, sempre que non proveñan do rei ou os seus fillos, entre os irmáns Gomes e Ramiro Paes. Porén, outros investigadores precisan que este documento non é datábel criticamente. Algúns estudosos consideran que A Notícia de fiadores (1175) é o documento datado en escrita galego-portuguesa mais antigo coñecido. Trátase dunha lista de nomes que fina con unha frase con sintaxe e morfoloxía galego-portuguesa, mais outros investigadores non o aceptan. Tamén presentou, o profesor Souto Cabo, outros documentos da segunda metade do século XII, entre eles, un con data fidedigna de 1184. 

 
A portuguesa, Ana Maria Martins, profesora de lingüística da Universidade de Lisboa, editou textos breves en romance da segunda metade do século XII, achados no que hoxe é Portugal. Isto indicaría que habería que adiantar uns trinta e pico de anos a data do primeiro documento redixido na nosa lingua, dado que se supoñía que o primeiros textos en galego-portugués rexistrados até agora, na Galiza sul, quer dicir, o territorio entre os ríos Miño e Douro, eran a Noticia de Torto e o Testamento de Afonso II, datados ambos en 1214. A Notícia de Torto, é unha longa listaxe de agravos sufridos polo nobre Lourenço Fernandes da Cunha a mans doutros señores. Segundo algúns, permanece como o mais antigo documento particular datável coñecido escrito en português. O Testamento de D. Afonso II, é aceptado por consenso pola comunidade científica como o texto máis antigo coñecido.  

O primeiro texto en galaico-portugués achado na Galiza norte, ou sexa, do Miño para o Cantábrico, que se pode datar fidedignamente sería, consoante o profesor Souto Cabo, o Foro de Dona Toda, de 1244, editado por Xesús Ferro Couselo e conservado nos arquivos da catedral de Ourense. Nel especifícanse os tributos que deben pagar a Dona Toda os moradores do lugar de Vila Boa, na zona de Viana do Bolo. Outros documentos, que se supoñían anteriores a esta data presentan problemas, segundo o investigador compostelán. Este sería o caso do recentemente encontrado Foro do bõ burgo de Castro Caldelas, outorgado por Afonso IX en Abril de 1228 ao município de Allariz, e datado dese ano 1228.

A mediados do século XII, surxe na rexión de Provenza, sudeste de Franza e en Catalunya, o que poderia ser considerada a primeira literatura europea, unha literatura en lingua vulgar, derivada do latín, denominada romance, e que se expresa en occitano. Chega a Galiza a través do Camiño de Santiago, Orde de Cluny, enlaces matrimoniais dos monarcas hispanos con princesas occitanas, que se rodearon dunha serie de cabaleiros, eclesiásticos e trovadores desa rexión, e relacións comerciais e marítimas. Foi adoptada polos poetas galegos, do que é un claro exemplo Alfonso X o Sabio, que compuxo en galego as poesías relixiosas versificadas dedicadas á Virxe, Cantigas de Santa María. É aí onde surxe o movemento trovadoresco, que tanta relevancia vai ter na nosa terra. 

 
A lírica galego portuguesa era considerada como a literatura máis importante da Idade Media, após a occitana, pola que foi influenciada. O documento da lírica galego-portuguesa mais antigo parece ser a cantiga satírica "Ora faz ost'o senhor de Navarra" do trovador e nobre João Soares de Paiva (1140- ?), cidade sita a 32 qm. ao sul de Porto, datada por algúns en 1196, mais a súa datación é problemática, dado que na cantiga fala do Rei de Aragón sen identificalo polo seu nome. Podería referirse a Pedro II, e entón a obra estaría composta por volta de 1200-1204, a raiz do conflito entre Navarra e Aragón, ou en 1213, que ten lugar a batalla de Murer, no Languedoc. Na Galiza norte ese posto recae no trovador e nobre santiagués, Airas Fernandes, «Carpancho» (ca. 1170-1240). Despois veñen Sancho I o Vello, fillo do rei Afonso Henriques e sucesor seu no trono de Portugal, o santiagués Bernal de Bonaval, o crego de Compostela Airas Nunes, ... ...

Non só empregaban a nosa lingua os poetas galego-portugueses, senón que tamén o empregaban os poetas doutras partes da Península, como o testifica o Marués de Santillana: “Non ha mucho tiempo qualesquier dezidores e trobadores destas partes, agora fuessen castellanos, andaluçes o de la Estremadura, todas sus obras componían en la lengua gallega o portuguesa”.  
...
Este esplendor da poesía lírica galaico-portuguesa foi esmorecendo na Galiza a partir do momento en que a sede do monarca se traslada para León e logo Castela, que van adoptar a lingua castellana como vehículo de comunicación preferente, postergando o galego. Desde o reinado dos monarcas da Casa de Borgoña, vanse ir tomando toda unha serie de medidas que conducirán progresivamente á marxinación das linguas distintas do castellano.

 
Ademais das medidas políticas centralizadoras emanadas da Casa Real, tiveron moita influencia as decisión de retribuír o apoio dos nobres aliados con terras noutros reinos, política iniciada xa en tempos de Fernando III o Sabio e continuada por Henrique II e os Reis Católicos, reinados cos que Galiza sempre terminou perdendo por colocarse de parte do cabalo perdedor. A consecuencia foi que, como resultado da carencia de protección oficial e da introdución na Galiza de nobres e dignidades eclesiásticas alleos, o idioma galego vai sufrir paulatinamente un proceso de substitución da nosa lingua pola castellana en todas as funcións oficiais e creativas, pasando a recluirse a nosa lingua no ámbito familiar. Todos estes sectores, carentes de identificación coa nosa terra e as súas xentes, actuaron como axentes desgalegizadores, orixe da situación diglósica da nosa lingua: clases altas = poder, influencia, saber, éxito, prestixio, riqueza, castellano, futuro, ... Clases baixas = pobreza, ignorancia, fracaso, anticuado, pasado, ... O desenlace foi que, como afirma Mariño Paz, “Desde o ecuador do século XIV a poesía galega entrará xa nun período epigonal que, nun proceso de depauperizaciónlingüística e trivialización crecentes, se arrastrará mesmo até o século XV”1, en que entramos nos séculos escuros aos que o Rexurdimento do século XIX veu poñer fin.

1. MARIÑO PAZ, RAMÓN, Historia da lingua galega, Sotelo Blanco, Santiago, 1998, p. 183.