EUNUCOS POLO REINO DOS CEUS E DOS PODEROSOS (03)

06.- Os eunucos en Asia Menor : Sacerdotes de Cibeles e Atis, Hecate

Cibeles

A relixión da deusa mai, grande mai ou Magna Mater é unha das máis lonxevas. Cibeles foi venerada en Anatolia, nome que tamén se aplica a Asia Menor, na área de Galacia, Frixia e Lidia, desde o neolítico, mentres que Atis recibiu culto desde o 1200 a.C. e os seus sacerdotes tamén eran emasculados. A información máis antiga data do ano seis mil a.C., como se pode constatar por unha estatueta de terracota achado en Catal Huiuk, Turquía, correspondente a esta data. Desde Asia Menor, o culto a Cibeles estendeuse, desde o século VIII, por todo o Mediterráneo e no ano 204 a. C. a deusa foi introducido en Roma, so a forma dun aerolito negro, para cumprimentar o estatuído nos libros sibilinos que predicían que era o requisito para vencer a Anibal.  Era coñecida en formas diversas, como nos narra Apuleio: “Os primitivos frixios chámanme Pesinunte, Mai dos deuses; os autóctonos atenienses Cecropeia Minerva; os illeus de Chipre Venus Pafia; para os arqueiros cretenses son Ditima Diana; para os trilingües sicilianos Estixia Proserpina; para os antigos eleusinos Actea Ceres; para outros Xuno; para outros Belona; para estes Hecate; para eses Ranusia; aqueles etíopes, tanto os que son iluminados polos raios do deus sol nacente como dos que se inclinan do occidente, ambos versados na antiga doutrina de Exipto, cando celebran as súas cerimonias propias chámanme polo verdadeiro nome, raiña Isis”1.  

Os frixios eran un pobo indoeuropeu que, cara ao 1200 a.C., ocuparon e deron nome a Frixia en Asia Menor, e con eles carretaron a deusa Cibeles, á que representaban so a forma de pedra negra de Pesino, estadio anterior, segundo algúns autores, á representación icónica dos deuses. A procedencia astral da pedra incita ao misterio e ao sobrecollimento. Os coribantes, de Coriba ou Atis, sacerdotes e seguidores desta deusa da maternidade, a frixia Cibeles, a Grande Mai e Mater deorum, chamados galli (galos), eran eunucos, ao igual que os sacerdotes da deusa pregrega Artemisa, en moitos aspectos coincidente con Cibeles. O seu nome deriva do río frixio Gallus, afluente do Sangarios, en Anatolia, Turquía, que pasa perto do templo de Cibeles, e, segundo a lenda, os que beben das súas augas entran en estado de delirio e autoemascúlanse. Os coribantes eran bailaríns que celebraban o culto de Cibeles revestidos con un casco e tocando o tamboril e danzando. Tiñan os seus equivalentes nos curetes, que eran nove bailaríns armados adoradores da deusa cretense Rea, esposa de Cronos e mai de Zeus, equivalente de Cibeles, coa que comparte os títulos de Magna Mater e Mater deorum. Como afirma o renomado poeta e intelectual da Libraría de Alexandría, o grego de Cirene, Calímaco (310-305 a.C.) “E os curetes danzan enerxicamente a danza guerreira arredor del, entrechocando as súas armaduras, para que Crono ouvise nos seus ouvidos o son do escudo e non ouvise os gritos do seu infante”2, Zeus, ao que pretendía devorar. Rea, filla de Urano e de Gaia, estaba molesta co seu esposo Cronos poeque este mataba os seus fillos en canto nacesen. Cando naceu Zeus, Rea deulle a Cronos unha pedra envolta en pañais que este comeu de seguida, ao tempo que escondeu a Zeus nunha cova do monte Ida, en Creta, e unha vez crecido, obrigoulle a Crono a regurxitar os fillos que tragara, cando se viu forzado a regurxitar a pedra. O escritor cristián greco-bizantino do s. V, Pseudo Nonnos narranos a autoemasculación dos seus devotos do seguinte xeito: “En Frixia era venerada Rea, a mai dos deuses, -de Zeus, de Poseidón, de Plutón e de Hera. Rea era a mai destes deuses e muller de Crono. Ela tivo, entón, certa festa en Frixia. E cando enlouquecidos ou posuídos -(isto é) aqueles que están iniciados e estaban fóra da súa razón, cortábanse a si propios con espadas, sen darse conta que se estaban cortando a si mesmos. E usaban para tocar certas frautas de cana que os encantaban e excitaban para o corte. E até agora, certos pagáns na montaña de Caria córtanse sen pensar, mantendo vivo este antigo costume”3.

Cibeles, filla de Uranos e esposa de Saturno, era a deusa Mai Terra e, ao igual que Gaia, ou a súa equivalente minoica Rea, era a deusa da natureza, da fértil terra e señora dos animais, título que tamén se daba á deusa Rea, da que Cibeles é unha especie de encarnación, e Artemisa. Foi unha divindade de vida, morte e resurreición, que tivo como consorte a Atis, nacido milagrosamente de Nana, unha ninfa virxe, filla do deus-río Sangario, que o concibiu após poñerse unha alméndoa no seu seo, extraída da amendoeiro surxida do sangue de Acdestis, e ao que abandonou despois de alumiado, sendo alimentado por un bode (castrón). Divulgou en Lidia as orxías na honra da Mai dos deuses. Outra versión deste conto oriental di que Acdestis foi produto do seme depositado por Zeus nunha rocha após os seus infrutuosos intentos de copular coa súa mai Cibeles. Deste seme naceu o violento Acdestis, que Dionisio embriagou e castrou. Do sangue deste brotou unha romaceira que Nana puxo no seu seo concibindo o que sería o seu fillo Atis, amado por Acdestis e por Cibeles, e quer por ter casado con Ia, filla do rei Pesinunte quer por terse namorado dunha ninfa, e ter mantido relacións sexuais con ela, Acdestis presentouse no banquete e Atis enloquecido renunciou á súa virilidade e morre, surtindo un efeito de chamada para a emasculación dos galos. Alén desta lenda, que explica a morte de Atis pola cólera ciumenta de Acdestis, que estaba prendado del a causa da súa extraordinaria fermosura, existe outra, transmitida por Herodoto4 que explica a súa morte como consecuencia do ataque dun porco bravo, encarnación do espírito da vexetación, suscitado por obra de Zeus, ciumento por ter expandido Atis o culto de Cibeles por Lidia.

Atis

Arnobio de Sicca explica como se produciu a autoemasculación e morte de Atis como consecuencia do ataque de ciumes de Acdestis, por terse decidido Atis pola esposa e marxinalo a el, na súa obra Adversus Nationes: “Acdestis, rebentando de ira, por terse afastado de si o mociño e derivado cara ao seu desexo da muller, inspirou furor e loucura en todos os hóspedes; os frixios, cheos de pavor, conclaman: adora!, adora!; as fillas da concubina dos galos cortáronse os peitos, e Atis agarrou a frauta que levaba o instigador da loucura, e xa cheo de furor, e axitándose, finalmente deitouse e so un piñeiro castrou os xenitais dicindo: «Ten isto para ti Acdestis, porque concitaches tantos movimentos de crises furiais». Co regato de sangue perdeu a vida, mais as partes que foron cortadas recolleunas e lavounas a Grande Mai dos deuses, e botounas na terra, como estaban, cubertas antes cos vestidos e o envoltorio do defunto. Do fluxo de sangue nace unha flor violeta e foi rodeada por esta unha árbore, de onde naceu e se orixinou o velar e coroar os piñeiros sagrados”5. A morte de Atis é benfeitora porque do seu sangue procede nova vida, a vida da natureza.

Segundo unha historia contada a Luciano por un home sabio, este afirmou “que os galos que hai no templo non se castraron en honor de Xuno (Hera), senón de Rea (Cibeles). E isto en imitación de Atis. Todo isto paréceme máis ilusoiro que verdadeiro, porque eu ouvín diferentes e máis críbeis razóns alegadas para a súa castración”6. Atis, criado amante de Cibeles,  autoemasculouse, segundo Luciano, nun ataque de loucura ou como un desexo de preservar unha absoluta castidade. Eis o texto de Luciano: “Agora este Atis é de nacimento un lidio, e el cantou o primeiro os agrados misterios de Rea (Cibeles). O ritual dos frixios e dos lidios foi totalmente  aprendido por Atis. Cando Rea o privou dos seus poderes, prescindiu da súa vestimenta principal asumiu a aparencia dunha muller e o seu vestiario, e deambulando por toda a  terra executou os seus misteriosos ritos, narrando os seus sufrimentos e cantando os eloxios de Rea. No curso da súa vagabundaxe pasou tamén a Siria. Dado que os homes alén do Eúfrates non o aceptan a el nin os seus ritos, estabeleceu o santuario nesta localidade. Aquí está a proba. A deusa é similar en moitos aspectos a Rea, porque condúcena animais, ela sostén un tímpano e usa unha torre sobre a súa cabeza, xusto como os lidios pintan a Rea. O home sabio tamén dixo a respeito dos galos que están no templo, que os galos nunca se castran a si mesmo por Hera, mais que o fan por Rea e tamén imitan a Atis. Esta explicación paréceme plausíbel mais falsa, dado que ouvín razón para a castración que é moito mías críbel”7.

O centro de culto de Cibeles-Atis estaba en Pesino onde os devotos de Cibeles (Rea) cástranse a imitación de Atis, converténdose así en sacerdotes da deusa ou galos, así chamados por rememorar a autocastración de Galles, primeiro varón que se autoemasculou para poder ser sacerdote da deusa Mai e do seu paredro evirado Atis. Desenvólvese asi: “Nos días sinalados, a multidume reúnese no templo. Un grande número de galos, e os homes dos que se falou, comezan as cerimonias, golpeándose os brazos e baténdose uns a outros. Durante este tempo, numerosos músicos, ao seu lado, tocan a frauta, baten o tambor, cantan versos inspirados e cánticos sagrados. Estas cerimonias realízanse fóra do templo: os que as practican non entran nel. É nestes días que se fan os galos. Mentres que o resto toca a frauta e celebra as orxías, algúns entran en delirio, e bastantes, que non viñeran máis que por ver, déixanse ir ao que vou dicir. O mozo decidido a facer este sacrificio saca a súa vestimenta, colócase no centro da asemblea emitindo grandes gritos, colle un coitelo reservado, creo eu, para este uso despois de moitos anos, cástrase el propio, e corre por toda a vila sustendo na man o que cortou. A casa, sexa cal sexa, onde el bota o que sostiña, proveo de vestidos e adornos de muller. Isto é o que fan na castración”8. Cando os galos morren reciben un trato especial: “Cando un galo morre, os seus funerais non se fan como os dos outros homes. Un galo unha vez morto, é erguido e levado polos seus colegas aos arrabaldes da cidade; alí é depositado co ataude no que foi carretado, cúbreno de pedras e márchan. Somente entran no templo ao cabo de sete días. Se entran antes, cometen sacrilexio. Eis as regras que observan a este respeito: quen viu un morto non vén ao templo ese día; ao día seguinte non vai sen terse purificado. Os parentes do defunto, somente poden acercarse aos misterios despois de terse abstido durante trinta días e terse afeitado a cabeza. Antes diso non lle é permitido entrar”9.

De Caria ou Anatolia, Asia Menor, era tamén oriunda a deusa dos partos e terras selvaxes, Hecate, aínda que posteriormente o seu culto estendeuse por toda Grecia. O seu santuario máis importante estaba en Laxina, cidade-estado teocrática, na rexión de Estratonicea, no que se celebraba unha asemblea anual con sacerdotes eunucos de oficiantes. Tamén tiña outro santuario no recinto da deusa Artemisa en Éfeso, onde tamén era atendida por sacerdotes eunucos ou megabizos10. 

En Hierápolis, Siria, clérigos eunucos, afeitados e con vestimenta feminina celebran os ritos cultuais en honor da deusa Atargatis, deusa da xeración e da fertilidade, identificada coa grega Afrodite, e máis tarde fundida coa siria Astarté, da que o culto se estendeu posteriormente por Grecia e Roma11. Inicialmente era unha deusa mariña, mais co tempo convértese nunha deusa da natureza, semellante a Cibeles e Rea. Eran enuncos os sacerdotes prostitutos de Hierápolis, no templo da deusa fenicia Astarté, que se corresponde coa sumeria Inanna e a acadia Ishtar. Eis o que nos relata Luciano de Samosata a respeito deste templo de Hierápolis, na provincia de Alepo, en Siria, onde se rende culto, entre outros, á deusa dos partos, Xuno (Hera), a asiria, Derceto (Atargatis), a filla de Derceto, Semiramis, e Estratonice. “Os sacerdotes son moi numerosos; uns degolan as vítimas, outros levan as libacións, outros son chamados portadores de fogo e algúns asistentes. Na miña presenza había máis de trescentos que viñan aos sacrificios. Os seus vestidos son brancos, e teñen un chapeu de feltro na cabeza. Cada ano noméase un soberano pontífice; é o único que se viste de púrpura, con unha tiara de ouro. Hai tamén unha serie de persoas ligadas ao culto: os frautistas, os gaiteiros, os galos, mulleres furiosas e fanáticas. O sacrificio celébrase dúas veces por día; asiste todo o mundo. Sacrífícase a Xúpiter en silencio, sen canto nin frautas; mais cando se inmola a Xuno, cántase, tócase a frauta, bátense matracas. Non se me puido dicir claramente o porqué”12.

07.- O eunuquismo na sociedade greco-helenística

A castración está presente na teogonía de Hesíodo (s.VIII/VII a.C.), cadmeo oriundo de Asia Menor, no mito da castración de Urano, Ceu, fillo e esposo de Gaia, a Terra, que uníndose con el da a luz ao Océano e, entre outros, ao astuto Saturno, inimigo do seu pai. Gaia e Urano tiveron áinda tres fillos máis: Coto, Briareo e Xixés, de forza inmensa, aos que seu pai escondeu nas profundidades da terra privándoos de luz, conduta cualificaada como acción indigna pola súa consorte Gaia, que decide vingala por mediación de Saturno (Cronos). A este efeito ocultouno nunha emboscada e ponlle na man a fouce de dentes cortantes. “O grande Urano chega traendo a Noite, e animado de desexo amoroso, esténdese sobre Gaia en toda a súa extensión. Entón o seu fillo, saído da emboscada, agarrouno coa man esquerda, e coa direita, axitando a fouce enorme, longa e acerada, apresouse a cortar o órgao viril do seu pai e arroxouno detrás de si. Non foi en van que este órgao caise da súa man: todas as gotas de sangue que pingaron del, recolleunas Gaia, e completados os anos, ela produciu as temidas Furias, os Xigantes monstruosos, ... Saturno mutilou de novo coa fouce o membro que xa cortara e lanzouno desde a costa nas ondas axitadas de Ponto”13, e desa branca espuma surxe unha moza, que os deuses e os homes chaman Afrodita. Neste mito Saturno leva a cabo unha acción encomiábel en castigo dunha conduta indigna, e, por conseguinte, como castigo por un mal comportamento. Como as relixións son trasunto da sociedade, isto indica que a esa altura, en Grecia, era practicado e aprobado a práctica da castración como castigo. O segundo paso será realizala en persoas inocentes coa finalidade de procurar individuos que non sexan machos e que satisfagan as pulsións sexuais dos machos e intereses dos poderosos. Este mito é anterior á instalación dos hititas en Anatolia, entre os séculos XVIII-XII a.C., pois xa aparece no mito hurrita da criación no que Kumarbis corta os xenitais de Anu, e, segundo algúns autores, podería ser inspirado dos guerreiros gallas de África oriental que combaten con unha fouce en miniatura para castrar aos seus inimigos.

En toda Grecia, especialmente en Éfeso, rendían culto á deusa Artemisa, filla de Zeus e Leto, Señora dos animais, deusa da terra e da fertilidade, que algúns consideran pregrega, oficiado por sacerdotes eunucos ou megabizos. Os sacerdotes regalaban á deusa o seu poder masculino e no día da súa festividade, nun ambiente de enorme entusiasmo e orxía, embriagados de incenso, viño, música e cánticos, desembaiñaban os seus puñais e evirábanse publicamente.

No século VI a.C. introduciuse o culto de Cibeles en Grecia, estendéndose rapidamente pola Ática e o Peloponeso, recibindo do monte frixio Dindimo o nome de Dindimena, como nos relata o historiador e xeógrafo do século II d. C., Pausanias, transmisor tamén do mito de Acdestis, baseado nun conto oriental. Lembramos que Hermesianas era un poeta grego, natural de Colofón, do século IV a. C., e, por tanto contemporáneo de Filipo e Alexandre Magno. “Os dimeos teñen no seu país un templo e unha estatua de Minerva moi antiga; teñen tamén outro templo dedicado a Dindimena e a Atis. Quen era este Atis? É un misterio, e eu non cheguei a sabelo. Hermesianas, poeta elexíaco, dixo nos seus versos que era o fillo de Casaüs, frixio, e que a súa mai o parira incapaz de reproducirse. Cando se fixo maior, foi, segundo Hermesianas, estabelecerse na Lidia, fixo coñecer aos lidios os misterios da Mai dos Deuses, e deveu tan querido para esta deusa, que Xúpiter, indignado contra ela, enviou un porco bravo desvastar os campos dos lidios; moitos deles e Atis mesmo foron matados por este porco bravo. É por unha tradición deste estilo que os gálatas de Pesinunte se absteñen totalmente do porco. Porén non contan do mesmo xeito a historia de Atis; teñen a este respeito outra tradición que lles é propia. Din que Xúpiter dormido tivo unha exaculación, e que a súa semente caeu sobre a terra, que, ao cabo de certo tempo, deu a luz un xenio que tiña os dous sexos; din que se lle chamou Acdestis. Como inspiraba moito temor aos deuses, cortáronlle as partes virís; destas partes naceu unha amendoeira. Cando os seus frutos estiveron maduros, a filla do río Sangario colleunos, e meteunos no seu seo; mais estes frutos desapareceron de seguida, e ela quedou embarazada. Despois do seu parto, un bode coidou do seu fillo, que ela expuxera, e como medrando deviña dunha beleza máis que humana, Acdestis namorouse del. Atis tendo chegado á idade viril, os seus pais enviárono a Pesinunte, para casar coa filla do rei; cantábase xa o himeneu, cando Acdestis volveu, e Atis devido furioso, cortouse as partes virís; o pai da filla fixo o mesmo. Acdestis arrepentiuse moi pronto do que lle fixera a Atis, e obtivo de Xúpiter que ningunha parte do seu corpo se puidese apodrecer nin desecar”14.

Segundo Herodoto, o tirano de Corinto e un dos sete sabios de Grecia, Periandro (633-585), enviaba ao rei de Sardes, Lidia, Aliates, trescentos mozos, escollidos entre as mellores familias de Corcira, para ser emasculados, aducindo aducindo este como razón que fora obxecto dunha ultraxe. “Periandro, fillo de Cipselo, enviaba a Aliates, a Sardes, trescentos meniños das mellores casas de Corcira, para convertelos en eunucos. Os corintios que os conducían, tendo sido abordados en Samos, os samianos foron de seguida instruídos do motivo polo que se conducía estes meniños. Aprendéronlle antes de nada a abrazar o templo de Diana en cualidade de suplicantes; despois do cal non quixeron xamais permitir que fosen arrancados de aí”15.

Conta Arriano de Nicomedia que o eunuco Batis, de Gaza, se negou a submeterse a Alexandre, obrigándoo a entrar en guerra para capturar a cidade, que caerá ao cuarto asalto. “Alexandre decidiu facer unha expedición ao interior de Exipto. Todas as outras partes do que se chama Palestina siria submetéronselle, mais un certo  eunuco, chamado Batis, que estaba en posesión de Gaza, non lle fixo caso; senón que procurando mercenarios arabes, e tendo empregado longo tempo en armacenar suficiente comida para un asedio longo, resolveu non recibir a Alexandre na cidade, sentíndose seguro de que a praza nunca sería tomada por asalto”16.   O exército de Alexandre derrotou a Darío III na batalla de Isos, hoxe Turquía, en novembro do 333, e o imperador persa estaba preocupado pola sorte da súa esposa e fillos, mais un eunuco da súa esposa notifícalle que están recibindo un trato magnífico de Alexandre. “En relación a este tema hai unha historia que circula que pouco despois da batalla que se combateu en Isos entre Darío e Alexandre, o eunuco que era o guarda da muller de Darío escapou e veu a el. Cando Darío viu este home, a súa primeira pergunta foi, se os seus fillos, muller e mai estaban vivos, descubrindo que non só estaban vivos senón que eran chamadas raíñas, e desfrutaban do mesmo servizo persoal e atención que a que costumaban ter so a dirección de Darío. Este fixo unha segunda pergunta, se a súa esposa era aínda casta. Cando averigou que permancía así, perguntou de novo se Alexandre exercera algunha violencia contra ela para satisfacer a súa concupiscencia. O eunuco prestou un xuramento e dixo: «Ó rei, a túa muller está xustamente como ti a deixaches; e Alexandre é o mellor e máis casto dos homes»”17. Alexandre Magno volveu de Exipto por Fenicia e, segundo Plutarco, cando estaba aínda nesta comunidade, escribiulle o último rei aqueménida, Darío III Codomano (380-330), para proporlle relacións amicais a cambio de oferecerlle dez mil talentos para o resgate dos prisioneiros, os terrenos de aquén do Eufrates e unha das súas fillas, mais Alexandre non o aceptou e ameazou con ir tras el se non se entregaba. “Mais, pronto o sentiu de terlle escrito neses termos, porque a esposa de Darío morreu de parto; el mostrou todos os sinais dunha verdadeira dor e sentiu ter perdido unha ocación tan boa para facerlle coñecer toda a súa dozura. Non escatimou nada para facerlle a esta raíña os funerais máis magníficos. Un dos eunucos do cuarto, chamado Tireo, que tiña sido feito prisioneiro coas princesas, escapándose do campo, correu a galope para comunicarlle a Darío a morte da raíña”18. Despois da expedición á India, os problemas acumúlanse para Alexandre. Surxen discrepancias no exército, morre o seu amado Hefesto, e reitéranse augurios sobre a súa próxima morte. “El estaba distribuíndo o exército que veu con Peucestas de Persia, e o que veu con Filoxeno e Menandro desde o mar, entre as liñas macedonias, e sentiuse sedento e retirouse do seu asento e así deixou o trono real vacío. De cada lado do trono había sofás con pés de prata, sobre os que estaban sentados os seus compañeiros persoais. Un certo home de obscura condición (algúns din que estaba noutros tempos baixo guarda sen estar en prisón), vendo o trono e os sofás vacios, e os eunucos estando arredor do trono (porque os compañeiros tamén se levantaron dos seus sofás co rei cando se retirou) camiñou a través da liña dos eunucos, ascendeu ao trono e sentouse sobre el. Consoante coa lei persa, non o fixeron levantar do trono, mais rasgaron as súas vestiduras e bateron o seu peito e cara como se fose a causa dun grande infortunio”19.

Durante o reinado dos seleucos, adquiriu clebridade o eunuco Combabo (s. III a. C), favorito do rei seleucida, algúns din que de Seleuco e outros do seu fillo Antíoco I Soter, ambos esposos sucesivos da bela Estratónice, que temendo ser vítima de acusacións infundadas de cohabitación coa raíña, emasculouse, e envíoulle ao rei nunha caixa selada os atributos da súa virilidade. Os dous, Combabo e Estratonice, foron enviados polo rei a Hierápolis para construír un templo en honor de Rea, misión que lle fora encomendada por esta, mais chegaron, por terceiros, aos ouvidos do rei historias do seu amor, ou segundo algúns, a propia Estratónice, ao non responder Combado ás súas incitacións denunciouno por atentado á súa modestia, e, acusado de adulterio, abuso de confianza e blasfemia á deusa, foi condenado a morte, da que se libraría ao pedir ao rei que abrise a caixa coa proba da súa impotencia. “Isto é o que eu temía, ó Rei, cando me encomendaches esta xestión: eu marchei con tristeza, e fixen o meu deber, constrinxido por pura necesidade. Obedecín ao meu señor e chefe até a miña propia perdición. Tal como son, fun acusado dun crime que somente un home no seu pleno sentido pode ter cometido”20. En sinal de desagravio, o rei colmouno de favores e mandou construír unha estatua no templo na súa honra, con forma dunha Muller e roupas de home. “Dise tamén que os seus máis íntimos amigos, como proba da súa simpatía, se autoemascularon como el, e escolleron a mesma maneira de vida. Outros meten os deuses na historia e afirman que Combabo era amado por Hera, e isto foi o  que inspirou a moitos coa idea da autoemasculación, de tal modo que non fosen os seus amantes os únicos que lamentasen a perda da súa virilidade. Entretanto o costume unha vez adoptado pervive inclusive até hoxe, e moitas persoas autoemascúlanse cada ano e perden as súas capacidades virís, sexa por simpatía con Combabo, ou para obter o favor de Hera. Eles autoemascúlanse e deixan de levar roupa de home, visten de muller e realizan tarefas de muller ”21.

1APULEIO, O asno de ouro, Lib. XI, 5.
2 CALÍMACO, Hino a Zeus, IV, 52. Cf. Ovidio, Faustos, IV, 207-208.
3 PSEUDO-NONNUS, Epifanía, 2 (Escolio)
4  HERODOTO, Historias, Lib. I, 34-45.
5 ARNOBIO DE CICCA, Adversus nationes, Lib. V, 7, 2-3.
6  LUCIANO DE SAMOSATA, A deusa siria, 15.
7  LUCIANO DE SAMOSATA, A deusa siria, 15.
8  LUCIANO DE SAMOSATA, A deusa siria, 50-51.
9 LUCIANO DE SAMOSATA, A deusa siria, 52-53.
10 Estrabón,  Xeografía, xiv.2.25
11  The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade, Macmillan Publishing Company, New York, 1986, t. 3, p. 111.
12 LUCIANO DE SAMOSATA, A deusa siria, 42-44.
13 HESÍODO, Teogonia, 176 ss.
14 PAUSANIAS, Descrición de Grecia. Acaia, lib. VII, cap. 17, 9-12.
15  Herodoto, Historias, Lib. III, 48
16 ARRIANO DE NICOMEDIA, Anabasis, lib. II, cap. 25.
17 ARRIANO DE NICOMEDIA, Anabasis, lib. IV, cap. 20
18  PLUTARCO, Vida de Alexandre, 30.
19  ARRIANO DE NICOMEDIA, Anabasis, lib. VII, cap. 24
20  LUCIANO DE SAMOSATA, A deusa siria, 25.
21  LUCIANO DE SAMOSATA, A deusa siria, 26-27.