EUNUCOS POLO REINO DOS CEUS E DOS PODEROSOS (04)

08.-Os eunucos en Israel

En Israel, os castrados eran considerados e eles autoconsiderábanse como unha árbore seca1, e, por tanto, como cidadáns de segunda categoría, aos que, de seren estranxeiros, lles estaba vedada a admisión na asemblea de Iavé: “Non será admitido na asemblea de Iavé aquel a quen lle foron machucados ou amputados os órganos xenitais”2. Neste texto promúlgase unha medida discriminatoria, unha medida de exclusión social, contra os que teñan os órgaos xenitais esmagados ou mutilados, que consiste en que non serán admitidos aos actos cultuais, sen precisar se esa amputación se produciu voluntaria ou involuntariamente, se foi producida polo propio afectado ou foi vítima doutro. Non se penaliza coa expulsión da comunidade de Israel, como pretende algún comentarista bíblico, senón da asemblea ou congregación de persoas para realizar os actos de culto. En Israel nunca estivo formalmente prohibida a castración, nunca existiu un preceito que a proscribise, ou todo o máis só no caso de autoemasculación, senón que estaba tacitamente aceptada como o corrobora a abundancia de eunucos na corte dos reis e nas casas das persoas poderosas, se ben estaba primada a procriación por tratarse dunha sociedade guerreira que necesitaba todos os brazos para defenderse ante perigos exteriores constantemente á espreita, e para atacar aos demais pobos en situacións favorábeis. Isto explica que para a muller israelí fose unha deshonra non ter fillos, porque socialmente non estaba ben visto, e isto traduciuse no preceito bíblico de “Procriade e multiplicádevos”3.

 O sacrificio dos castrados non era agradábel a Iavé, porque os animais que se lle oferecesen non deben ter defecto algún por ter Iavé a primacía sobre todos os demais. “Non ofeceredes a Iavé un animal que teña os testículos machacados, afundidos, cortados ou arrincados; ... Nin da man dun estranxeiro recibiredes tales vítimas para oferecelas como alimento ao voso Deus, pois están corrompidas e manchadas e non vos serían aceptadas”4. A gravidade deste preceito radica en que marxina a nivel relixioso inclusive a aqueles que foron vítimas inxustas da mutilación xenital por parte dos poderosos. No Deuteronomio prevense castigos crueis, irracionais e unilaterais para a muller que colla a un home polos xenitais cando se ensilva nunha pelexa co seu marido, sen precisar se houbo dano nin a causa da rifa: “Se mentres reñen dous homes, un co outro, a muller dun, intervindo para librar o seu marido das mans do que o golpea, o coller polas partes pudendas, cortaralle as mans sen piedade”5. Estes castigos reproducen agravándoos os castigos previstos no Código da Assura, I.8. Por conseguinte, nos libros de Pentateuco eran discriminados pola súa condición de castrados, independentemente de cal fose a causa da castración. Igualmente, o transvestismo6, como a homosexualidade7, -a transexualidade non se contempla- son reos de pecado, abominación e afectados por paixóns vergoñentas,  nos textos bíblicos.

No Levítico condénanse as relacións homosexuais. “Non terás comercio sexual de coito feminino con macho, porque é unha abominación”8. “Quen se deite con macho en sexo feminino, ambos fan algo abominábel e debe dárselle morte: que o seu sangue caia sobre eles”9. No caso dos eunucos, eliminouselle a súa virilidade e algúns entenden que esta prohibición non lles afecta.

Cando os israelies estiveron en Exipto -do século XVII ao XIII a.C., Asiria e Babilonia sufriron unha situación de escravatura e de emasculación. O fillo de Xacob, Xosé, vendido ao eunuco Putifar, ministro do Faraón e chefe da guarda (Xe. 39:1), chegou a ocupar o cargo de mordomo da casa do Faraón10. En Exipto, existía o costume de que os oficiais da Corte do Faraón, en concreto, o copeiro e o reposteiro, fosen desvirilizados, e de aí que se traducise a palabra hebrea correspondente a eunuco por oficial11. Cando Xosé estaba o servizo do Faraón, os dous citados cargos, chefe de copeiros e de panadeiros, eran eunucos, que, por cometer transgresión contra o rei foron prendidos e custodiados polo chefe da guarda, Putifar, que, á súa vez lle transmitiu esta encomenda a Xosé12. Inclusive se suspeita que o propio Xosé tería sido emasculado, o cal explicaría o seu rexeitamento ás pretensións sexuais da muller de Putifar.

O filósofo xudeu helenístico Filón de Alexandría (20/13 a. C.- 40/45 d. C.) recorre á interpretación alegórica da Biblia, propugnada por el, para explicar a castración de Putifar e a actitude do seu Mordomo, Xosé, aínda que este recurso ten o problema de suscitar tantas interpretacións distintas como intérpretes. Abre, por outra parte, a porta para xustificar a castración en base a evitar o vicio e os impulsos da paixón, tendencia tamén moi presente dentro do pensamento cristián, nunha argumentación na que, como vemos, o fin xustificaría os meios. Aparece no texto que inserimos a seguir, o desprezo do sexo e a opción pola renuncia sexual, propia do xudaísmo e que se infiltrará máis tarde tamén no pensamento cristián. En vez de recoñecer a natureza humana como é, cos seus sentimentos e paixóns como un ingrediente natural, forxan unha natureza ideal da que mutilan, como indesexábeis, os compoñentes que a eles lle parecen menos decorosos, de acordo coa súa orientación misosexual. Afirma a respeito de Putifar e Xosé o seguinte: “Unha destas mulleres é Pentefo, a muller do chefe de cociña do Faraón (Xenesis 39,1.) . Debemos considerar como un home que era un eunuco podía ser presentado como tendo unha muller.  Tocante a isto existirá aquí un problema que oferecerá un razoábel fundamento de  perplexidade para os que non toman as expresión da lei nun sentido alegórico. Para a mente é realmente un eunuco e realmente o chefe dos cociñeiros, gozando non somente dos praceres simples, senón tamén dos que son superfluos, e por iso é chamado un eunuco e carente de de toda sabedoría, sendo o eunuco e escravo non doutro amo senón do dispensador das boas cousas, do Faraón. Noutro sentido, por tanto, podería  parecer unha cousa moi desexábel ser eunuco, se a nosa alma, pudese por estes meios escapar do vicio e evitar todo coñecimento da paixón. Por este motivo, Xosé, que se di que era o carácter de continencia, dille ao Pracer, que se aproxima a el con, «deitate comigo (Xenesis 39,7.) , e sendo un home compórtate como un home, e goza das cousas pracenteiras que a vida pode oferecer». El, Eu digo, recusouna dicindo, «Pecarei contra Deus, que ama a virtude se deveño devoto do pracer, porque é unha má acción» (Xenesis 39,7.) ”13.  Neste texto, Filón acepta a emasculación se isto conduce a unha vida máis virtuosa, e, por tanto, como o fin é bo, pódese recorrer a un medio espúreo. Isto abre a vía á permisividade da castración en aras de fins espirituais en Israel, que será defendido insistentemente tamén polo cristianismo no decurso da historia. En Sobre o cambio dos nomes, explica, no contexto da súa interpretación alegórica da Biblia, arbitraria e pouco fundada, que Putifar era eunuco “porque escasas eran as cousas nobres de que dispoñía, téndolle sido mutilados os órgaos fecundantes da súa alma, polo que era incapaz xa de sementar e enxendrar cousa algunha das que visan a disciplina”14. 

En Sobre Xosé, ou a vida do home de estado, estabelece un confronto entre o eunuco e a multidume, que se parecen en que “a multidume embora aparentemente practica a virtude, é tamén infecunda en sabedoría. Cada vez, con efeito, que unha multidume de persoas mesturadas e heteroxéneas se concentra nun mesmo sitio, di o conveniente, mais pensa e fai o contrario, prefirindo o espúreo ao lexítimo porque se goberna polas aparencias e non pon en práctica o verdadeiramente nobre. E así, por paradoxal que pareza, con este eunuco cohabita tamén unha esposa. É que a multidume tende a facer súa a paixón, igual que o home fai súa a unha muller; e a paixón é o resorte de todas as súas manifestacións e accións, pois el convértea na súa conselleira en todas as cousas, confesábeis e inconfesábeis, pequenas e grandes, sen a menor inclinación a escoitar os consellos que proporciona a razón”15.

Segundo o historiador xudeu e fariseo, Flavio Xosefo (37/38-101), a lexislación que Moisés lle deu aos hebreus despois do exilio tocante aos eunucos foi a seguinte: “Os que se fagan eunucos serán detestados, deberedes eludir toda conversación con aqueles que se tivesen privado da masculinidade e do fruto da xeración que Deus deu aos homes para multiplicar a súa especie. Cumpre banilos, como asasinos de meninos, xa que de antemán perderon o que os procuraría. Porque é evidente que as súas almas volvéronse efeminadas e eles transfundiron a efeminación aos seus corpos. Do mesmo xeito trataredes aos que son de natureza monstruosa cando os ollades; tampouco é lexítimo castrar nin aos homes nin a ningún outro animal”16. Este texto, dunha severidade extrema, non aparece na Biblia e descoñecemos en que se fundamenta este autor para facer esa afirmación. Nel fálase só dos que se autoemasculan mais non dos que son emasculados por outros.

O líder e profeta Samuel, ao que os hebreus lle pediron que lles dese un rei para aglutinar o pobo e enfrentarse con éxito aos pobos viciños, profetízalles os males que se derivarán de ter un monarca, e, entre outros, que “Decimará as vosas colleitas e os vosos viños para os seus eunucos e servidores”17.

David (1040-970 a.C.)

Os reis de Israel e Xudá tiñan eunucos ás súas ordes. David (c. 1040-970 a. C.) tiña entre os altos cargos aos eunucos, conxuntamente cos demais notábeis do reino, para explicarlles os seus planos para a construción do templo18; O rei de Israel, Acab, ou Ajab, ( 874-853), por suxestión de Xosafá, rei de Xudá, bota man dun eunuco para que lle traese ao profeta Miqueas19, con obxecto de coñecer a súa profecía sobre o resultado da guerra cos sirios, que os demais profetas predixeron como favorábel e para que lle ratifique ou infirme a predición dos outros profetas de que vencería aos sirios, “Acab respondeu que tiña un (profeta), mais que o odiaba porque non tiña predito máis que desgrazas e que lle profetizara que morrería, vencido polo rei dos sirios: por esta razón mantíñao agora no cárcere, chamábase Miqueas, fillo de Iembleo. Xosafá insiste para que o fagan vir; Acab envía un eunuco para buscar a Miqueas. Polo camiño, o eunuco revélalle a este último que todos os demais profetas predixeran a vitoria do rei. Mais este respondeu que el non tiña o direito de facerlle mentir a Deus e que diría o que Deus mesmo lle revelaría a respeito do rei. Cando chegou xunto a Acab e despois que este último lle suplicou de dicir a verdade, el declarou que Deus lle mostrara os israelitas en fuxida, perseguidos polos sirios e dispersados nas montañas como os rabaños abandonados sen pastor”20. Este texto indica que o eunuco exercía un labor de recadeiro, conserxe, diriamos tamén. Acab desposou a princesa fenicia Iezabel, filla do rei Et-baal, de Sidón, que tiña tamén varios eunucos ao seu servizo21.

O rei do reino do norte,  Israel, Iorám (852-841)? Iehú (842-814)?, en tempos de Eliseo (ca. 850-800 a.C) deulle un eunuco a unha muller sunamita22, o cal parece indicar que os reis tiñan un certo stock e se permitían o luxo de regalalos. Cando Iehú entrou en Xezrael como xeneral rebelde do rei Iorám, despois de matar a Iorám e ao rei de Xudá Ocozías, Iezabel, mai de Iorám e esposa de Acab, “pintou os ollos e adornou a súa cabeza e ollou pola xanela. Cando Iehú entrou pola porta, ela dixo: «Hai paz, ti Zimri, asasino do seu señor?» El levantou a súa cabeza cara a xanela e perguntou: « Quen es ti?». Dous ou tres eunucos ollaron cara a el. El dixo: «Tirádea abaixo». Eles tirárona abaixo. E o seu sangue salpicou os muros e os cabalos pisárona”23. Zimri foi un xeneral que asasinou ao rei Elah e ocupou o trono durante sete días. Como podemos ver, a mai do rei tiña varios eunucos ao seu servizo.

O rei de Asiria, Senaquerib, (704-681 a. C.), atacou e venceu o rei de Xudá, Hezequías (729-686 a.C.), en resposta ao levantamento por parte deste, saqueou moitas cidades de Xudá, sitiou Xerusalén e encerrou ao seu rei Hezequías como un paxaro engaliolado, embora non chegou a tomala. Neste contexto, Isaías predille ao rei de Xudá Hezequías que os seus fillos serán levados cativos e emasculados no palacio do rei de Babilonia24. A Biblia cita como eunucos en Asiria a Rab-saris, o xefe dos eunucos, que foi un dos que, xunto con Tartan e Rabsaces, conminou a Hezequías a renderse ante Senaquerib25. O rei de Babilonia, Nabucodonor II (605-562) ordenoulle ao xefe dos eunucos, Aspenaz, que recrutase mozos  selectos hebreos dos estamentos real e nobiliario, de bo parecer, de talento, intelixencia e boa preparación, para servir na Corte de Babilonia, entre os que se achaba o propio Daniel, que, moi probabelmente tamén foi evirado26, ao igual que Ananías, Misael, Azarías27, Mordecai, Nehemías e Ahikar. Un dos seus xenerais, Holofernes, cando sitiou a cidade de Betulia, seguindo as ordes de Nabucodonosor de castigar os pobos do oeste que non axudaran o seu reino, convidou a un banquete a Xudith, por mediación do seu eunuco Bagoas, e esta aproveitou a ocasión para decapitalo, salvando así o asedio da cidade28.

Xudith e Holofernes

O rei de Xudá, Iosías (639 - 608 a. C), aplicou unha dura reforma relixiosa fundamentalista e tribal no seu reino, que, entre outras cousas, implicaba eliminar “os cabalos que os reis de Xudá dedicaron ao sol, na entrada do templo, ao lado do cuarto do eunuco Natanmelec, que estaba no atrio. Queimou os carros do sol”29. Por conseguinte, ao servizo do templo había eunucos alí instalados dun xeito estábel. Durante o reinado de Xoaquím (608-598), fillo e sucesor de Iosías, o profeta Xeremías profetizou que: “Os grandes de Xudá, os grandes de Xerusalén, os eunucos, os sacerdotes e todo o pobo desta terra que pasaron por entre as partes do becerro, entregareinos en mans dos seus inimigos”30 Xoaquím (598-597) ou Xeconías, fillo e sucesor do seu homónimo, foi derrotado aos poucos meses de reinado por Nabucodonosor, que o deportou a Babilonia coa raíña mai31, os seus eunucos e escravos32, e  miles de notábeis, entre os que estaba o profeta Ezqeuiel. O rei de Xudá, Sedecias (ca. 597-587 a. C.), nomeado para o cargo por Nabucodonosor, en substitución do deportado Xoaquín, tiña escravos estranxeiros eunucos na súa corte33. Despois dunha proclama apocalíptica de Xeremías no que afirmaba “Isto é o que di Iavé: todos os que se queden nesta cidade morrerán pola espada, de fame e de peste; quen fuxa aos caldeos, vivirá e a súa alma sera próspera e vivente. Isto di Iavé: esta cidade será entregada en mans do exército do rei de Babilonia, que a tomará”34, os principais úrxenlle ao rei que sexa eliminado  por debilitar a moral combativa dos guerreiros e de todos os cidadáns. Sedecías deulle vía libre para actuar contra el e eles deciden metelo na cisterna de Melquías. Ouviu Abdemelec, etíope, eunuco da casa real, que meteran a Xeremías na cisterna, e intercedeu ante o rei para que o libertaran, e o rei dille que tome trinta homes e que o saquen da cisterna35. Á morte de Sedecías, Nabucodonosor nomea gobernador de Xerusalén a Godolías: “Tomaron, pois, Ioanán, fillo de Carea, e todos os chefes de tropas que o acompañaban a todo o resto do pobo que Ismael, fillo de Natanías, levara de Misfa despois de matar a Godolías, fillo de Axicam; homes e mulleres, meniños e eunucos que trouxeran de Gabaón, e volvéronse, ... para desde alí dirixirse a Exipto”36.

No 586, Nabuzardán, chefe da guarda de Nabucodonosor, destrúe Xerusalén e de novo deporta a varios notábeis, entre os cales figuran o sumo sacerdote Sareas e o seu adxunto Sofonías, e a un eunuco que tiña ás súas ordes as tropas37. Na loita polo poder en Xudá, após a derrota ante os babilonios, un grupo capitaneado por un exaltado nacionalista, Ismael, fillo de Natanías, fillo de Elisamá, deu morte a Godolías e a varios varóns de Siquén que peregrinaban ao templo de Xerusalén. Enfrentáronse a outro grupo liderado por Ioxanán, que concitou o apoio dos desertores de Ismaël. “Ismaël entón refuxiouse con oito dos seus homes xunto ao rei dos amamnitas. Ioxanán toma aos que salvara das mans de Ismaël, así como os eunucos, mulleres e meniños, e chegou a un lugar chamado Mandra”38. Ismael refuxiose en Transxordania mentres que o grupo perseguidor tivo que fuxir a Exipto para evitar ser perseguidos polos babilonios e culpados da participación no asasinato do gobernador Godolías. 

No Trito-Isaías (Terceiro Isaías), escrito despois da catividade de Babilonia (587-539 a.C.), a mensaxe cambia pois agora os estranxeiros e os eunucos tamén estarán na asemblea de Iavé se cumpren os deberes relixiosos e litúrxicos e terán un posto de privilexio na nova sociedade teocrática, pois Iavé concederalles un nome eterno que lles dará máis gloria que os fillos e fillas que puidesen ter. A eles dilles Iavé: “Que non diga o eunuco: Eu son unha árbore seca. ... Eu dareilles na miña casa, dentro dos meus muros, poder e nome mellor que fillos e fillas. Dareilles un nome eterno que non se borrará”39. Neste autor, aparece unha tendencia máis universalista e menos estreitamente tribal e discriminatoria, en canto que os eunucos xa poden ser integrados na comunidade. Por outra parte, manifesta un claro cambio de tendencia ao preferir o recoñecimento e o premio divinos á filiación humana, que fica desvalorizada. Esta nova mensaxe reitérase no libro da Sabedoría: “Ditoso tamén o eunuco que non obrou con maldade nin concibiu maus pensamentos contra o Señor, porque lle será outorgado un especial galardón pola súa fidelidade e un moi desexábel posto no templo do Señor”40.

No tempo de Xesús de Nazaré, o idumeo Herodes o Grande (73 a. C. – Jerusalén, 4 a. C.), fillo do idumeo Antipater e da princesa nabatea de Petra, Cipros, e por tanto ádvena en Israel, desfíxose da rama gobernante dos asmoneos, representada por Hicarno II, incluída a súa esposa Marianna, filla do fillo de Aristóbulo II, Alexandre, e da filla de Hicarno II, Alexandra, o pai e irmán dela e a súa sogra. A guerra desatada entre os irmáns Hircano II e Aristóbulo II vai ser aproveitada polo pai de Herodes, Antipater, para gañar cotas de poder e criar as condicións favorábeis para o ascenso de Herodes axudado polos romanos. Este tiña ao seu servizo uns quiñentos serventes, a maioría deles escravos, e os outros libertos e eunucos. Como di o historiador xudeu Flavio Xosefo (37/38-101): “O rei posuía eunucos que el amaba desmesuradamente pola súa grande beleza. A un confiáralle as funcións de copeiro, outro tiña como cometido servir a súa comida. Outro de deitalo e de ocuparse dos asuntos máis importantes”41.

Ao regreso de Herodes de Antioquía, onde mantivo conversas moi satisfactorias para el co imperador Augusto (63 aC.- 14 d.C.), vencedor da batalla de Aecio frente a Marco Antonio e Cleopatra, a quen apoiaba Herodes, topouse con unha situación familiar difícil. Herodes amaba a súa esposa, que mostraba unha actitude fría e distante con el. En certo momento solicítalle ter relacións sexuais e ela repróchalle ter matado ao seu pai e ao seu irmán. Salomé irmá do rei que era desprezada por Marianna aproveita a ocasión para acusala ante o rei, predisposto xa negativamente pola displicencia da súa esposa, e, con esta finalidade envíalle ao seu copeiro, coa orde de dicirlle ao rei que fora solicitado por Marianna para que lle axudase a preparar unha poción destinada ao rei. “Cando Herodes ouviu o que el dixo, estando nunha má disposición perante ela, a súa indignación tornouse máis violenta, e para coñecer a verdade sobre esta poción ordenou torturar o eunuco de Marianna, que era o máis leal para ela, como bon coñecedor que non era posíbel que ningunha cousa grande ou pequena puider ser dada sen el. E cando o home estaba na extrema agonía, non puido dicir nada concernente ao asunto polo que estaba a ser torturado, se ben agora recoñeceu, que o odio de Marianna contra el fora ocasionado por algo que Sohemo lle dixo. Cando el dixo isto, Herodes gritou en voz alta, e dixo que Sohemo, que sempre foi o máis fiel a el, e ao seu goberno, non o atraizoaría, a menos que el tivese un máis íntimo trato que o ordinario con Marianna. Así el deu a orden que Sohemo debía ser apreendido e matado inmediatamente, mais el concedeulle á súa esposa ser submetida a xuízo; e procurou os que eran máis fieis a el, e preparou unha elaborada acusación contra ela polo seu filtro amoroso e pola poción, que se cargou contra ela pola vía de calumnia somente”42. Vista a disposición colérica do rei, os asistentes decretaron condena a morte.

Herodes non só tiña problemas coa familia da muller senón coa súa propia, incluídos o seu pai Antipater e os seus fillos. “Mais entretanto os asuntos da familia de Herodes non estaban mellor, senón constantemente máis enredados. Agora aconteceu este accidente, que non se orixinou a partir dunha boa causa mais que foi tan lonxe como para poñelo en graves dificuldades. O rei posuía eunucos que el amaba desmesuradamente pola súa grande beleza. A un confiáralle as funcións de copeiro, outro tiña como cometido servir a súa comida. Outro de deitalo e de ocuparse dos asuntos de goberno máis importantes e houbo alguén que lle dixo ao rei que estes eunucos estaban corrompidos por Alexandre o fillo do rei con grandes somas de diñeiro. E cando se lle perguntou se Alexandre tivo relacións e conversas con eles, confesárono, mais dixeron que eles non coñecían ulteriores ofensas del contra o seu pai, mais cando foron torturados máis severamente, e estaban na extremidade derradeira, e os atormentadores, por unha cuestión de condescendencia con Antipater, forzaron a roda ao máximo, eles dixeron que Alexandre mostrou unha grande malquerenza e odio inato ao seu pai; e que lles dixo que Herodes perdeu a esperanza de vivir moito máis; e que, para disimular a súa avanzada idade, coloreou de negro os seus cabelos, e esforzouse en ocultar o que podería descubrir o vello que é; mais se se unisen a  el, cando el alcanzase o reino, que, apesar do seu pai, non podería ir a ningún outro, obterían a primeira praza nese reino por debaixo del, por iso el estaba  disposto a tomar agora o reino, non só polo seu direito de nacimento, senón polos preparativos que el fixo para obtelo, porque muitos dos gobernantes, e muitos dos seus ( do rei) amigos, estaban do seu lado, e estes, homes decididos, estaban dispostos a facer e a sufrir calquera cousa”43.

Hérodes estando nun estado de confusión deixou os asuntos de goberno nas mans do seu fillo  Antipater, que aproveitou para estender o seu dominio, facéndose temer polo seu poder e pola súa malicia. Chegou a un acordo secreto con Peroras e conspirou contra o seu pai Herodes que sevicia os partidarios de Feroras e os fariseos. “Alí  existía unha certa secta de homes que eran xudeus, que se valoran a si mesmos altamente sobre a pericia exacta que teñen sobre a lei dos seus pais, e homes con personalidade cren que eles eran mui favorecidos por Deus, secta á que estaba submetido o xineceo. Estes son aqueles que se chaman a secta dos fariseus, que tiñan unha grande capacidades de opoñerse aos reis. Eran unha secta astuta, e pronto elevada ao cume da luta aberta e criadora de discordia. En consecuencia, cando todo o pobo dos xudeus lle deu seguranza ao César da súa boa vontade, e ao goberno dos reis, estes grandes homes non xuraron, sendo arredor de seis mil; e cando o rei lles impuxo unha multa, a muller de Peroras pagoulla. En orden a recompensar a bondade dela, desde entón crese que teñen a presciencia das cousas futuras por inspiración divina, predixeron como Deus decretou que o goberno de Herodes cesaría e a súa posteridade  debería ser privada del, mais que o reino pasaría a ela, a Peroras e aos seus fillos. Estas predicións non foron ocultadas por Salomé, senón que se lle comunicaron ao rei; como tamén que algunhas persoas do mesmo palacio se perverteron; así o rei matou aos dos fariseos que eran principalmente acusados, a Bagoas, o eunuco, e un tal Carus, que sobrepasaba a todos os homes deste tempo en beleza e era o seu favorito. El executou tamén a todos os da súa casa que estiveron de acordo coa predición dos fariseos”44. Do seu neto e fillo de Aristóbulo IV, Herodes Agripa I ((10 a.C – 44 d.C), citan os Factos dos Apósltolos ao camareiro Blasto, que tamén parece que era eunuco45.

Filón de Alexandría (20/13 a.C.-40/45 d. C.), filósofo neoplatónico de estirpe xudía, e crente devoto e practicante da súa relixión, consideraba que a Biblia, a lei de Moisés, era superior á filosofía grega. Propuxo harmonizalas recorrendo á pretendida dependencia da filosofía grega a respeito de Moisés e á interpretación alegórico das Sagradas Escrituras. Frente ao sentido literal, accesíbel á xente vulgar, existe un sentido profundo accesíbel só aos espirituais. Este procedimento de harmonización é un preludio e un patrón da conciliación entre islamismo, xudaísmo, relixión cristiá por unha parte, e a filosofía pola outra, que tanto preocupou na Idade Media. Condena este autor as relacións homosexuais con efebos, con mociños, tan presente na Grecia clásica e en Roma, e, a esta altura en proceso de expansión. “Aliás, outro mal, máis grave que o que mencionamos xa, fíxose camiño e ficou libre nas cidades, as relacións sexuais con mociños, que antes eran considerados como unha grande infamia inclusive o falar delas, mais cuxo pecado é motivo de xactancia non só para os que o practican, senón inclusive para os que o sofren, e que, sendo acostumados a aguentar a aflición de ser tratados como mulleres, debilitan a ambos almas e corpos, non aguentando ao seu respeito que unha simple faisca de carácter masculino se encenda e inflame, senón que teñen o cabelo das súas cabezas manifestamente cortados e adornados, e teñen as súas faces untadas con vermellón e pintadas, e cousas desta índole, e teñen os seus ollos marcados con lapis por abaixo, e teñen o seu cute untado con fragantes perfumes ..., e sendo ben dados para todo o que favorece a beleza ou elegancia, non se envergoñan en dedicar as súas cavilacións e esforzos á tarefa de cambiar o seu carácter masculino polo efeminado”46. Non dubida este filósofo en afirmar que todos os que acatan a lei, entre os cales está el mesmo, deben considerar que son merecedores da morte tanto os que se efeminan e como os que buscar acalmar con eles os seus impulsos sexuais, demostrando así o grao de fanatismo e intransixencia cando se converten as prácticas sexuais en cuestións relixiosas reguladas pola mesma divindade. “É natural, para os que obedecen a lei considerar tales persoas merecedoras da morte, dado que a lei manda que o home-muller que adultera a moeda preciosa da súa natureza debe morrer sen redención, non lle permitindo vivir un único día, ou inclusive unha simple hora, pois é unha desgraza para si mesmo, a súa familia, o seu país e para toda a humanidade”47. O mesmo castigo debe sufrir quen fai uso deses servizos por perseguir un pracer contrario á natureza e que por tanto non depende del, desperdiciar o seme limitando a natalidade, converterse en mestre da falta de virilidade e efeminamento, e provocar a esterilidade de mulleres fértiles por non ter con elas relacións sexuais, ao tempo que perde o tempo con mulleres que non lle procurarán descendencia.

 Destes catro cargos podemos dicir o seguinte:

a) Afirmar que vai contra a natureza e, por tanto, merecedora de castigo, implicaría suster que a homosexualidade é algo sempre e totalmente adquirido e inclusive adquirido voluntariamente, afirmacións que non están demostradas nin moito menos. Todo indica que, en moitos casos opera tamén a xenética, como o corrobora o modo de operar da natureza, moi ben expresado no adaxio latino, «natura non facit saltus», na natureza non hai discontinuidades, e, por tanto, as fronteiras entre mundos, especies, sexos  e individuos son sempre tenues en moitos casos, o que infirma a universalidade de toda definición. O mundo animal é moi distinto do vexetal, mais hai animais con características de vexetais e vexetais con características de animais; os anfibios son moi destintos dos peixes, mais hai tamén casos de anfibios e peixes á vez; os indivíduos somos distintos e o nível de proxesterona e tetosterona, que condiciona as eleicións sexuais, tamén varía. . ... Os estudos empíricos a respeito da influencia dos xenes, hormonas, impronta e meio ambiente están nunha fase aguda de desenvolvimento e os resultados non son definitivos nin concordantes, se ben parecen implicar, polo menos unha pluralidade de factores intervenientes, entre os cales actúa tamén a xenética e as hormonas, e, por iso, evito entrar de momento por este terreno. Mais quero subliñar que, no seo dun mundo relixioso, sexa xudeu, islámico ou cristián, pagán ou naturalista, a animadversión contra a homosexualidade colide con outras teses dos seus propios sistemas. As relixións estabelecen que o mundo foi criado por Deus, mundo que se identifica coa natureza, e, por conseguinte, os individuos homosexuais serían produto desa criación divina, caso de ser xenética a orientación sexual. Se non é xenética senón adquirida por influencia ambiental, o criador depositou, en todo caso, na natureza as predisposicións para esa orientación, e, por tanto, sería improcedente castigar os desviantes. Esta argumentación tamén é extensiva aos que defenden a autonomía da natureza frente a toda divindade e no caso de que se manteña que é totalmente adquirida. Tamén é adquirido un catarro, unha hernia, etc. e a ninguén se lle pasa pola cabeza castigar a quen a sofre. Para castigar a alguén tería que demostrarse, en todo caso, a intencionalidade da conduta e que esta visa prexudicar a alguén. Moitos preferimos un mundo heterosexual, mais esta preferencia é de natureza estética, predileción pola descendencia, orientación sexual, etc. e non de cariz moral.

b) Confirma tamén que o comportamento homosexual non vai contra a natureza, o facto de que en moitas especies de reino animal se acharon comportamentes homosexuais, tanto gays como lesbianos: libeliña, pombos, pato selvaxe, cisnes negros, pinguin, abutres, doniñas, cans, leóns, carneiros, bisontes, macaco xaponés, bonobos, practicamente todos os grandes simios, golfiños, elefantes, hiena, xirafa, lagartixa, ... Isto levou a que algúns autores afirmen que “Non existen especies para as que non se encontraran comportamentos homosexuais, con excepción das especies que nunca teñen sexo, como os erizos mariños e os áfidos. Ademais, unha parte do reino animal é hermafrodita, realmente bisexual. Para eles, a homosexualidade non é un problema”48.

c) Os intercambios sexuais homosexuais a veces realízanse entre persoas que deciden voluntariamente practicar este tipo de sexualidade, e para estes casos, valen as reflexións acima estabelecidas. Se se realiza prostituíndo a outro, valería o razoamento referido á prostitución tamén entre sexos distintos.

d) A obxección referida ao desperdicio do seme, pode volverse en contra de quen a aduce, porque se se aproveitase todo o seme, o mundo xa tería sido saturado fai moito tempo, e as familias veríanse sobrecargadas de fillos aos que non poderían alimentar nin educar. A este respeito dáse unha disparidade radical entre o xudaísmo e o cristianismo, pois mentres o primeiro considera a propagación da especie como un dos maiores bens, o cristianismo opta pola castidade como a suma perfeición.

e) A respeito argumentación referida á eventual falta de atención ás mulleres produtivas, perdendo o tempo coas estériles, pódese dicir que somente vale para unha concepción da sexualidade na que se liga esta exclusivamente á reprodución e non ao amor entre persoas. Por outra parte, a fecundación fica segurada nos casos en que a muller é fértil. Ë cruel marxinar as persoas polo mero facto de non ser fértiles.

A respeito das relacións homosexuais con mozos, Filón de Alexandría exprésase asi: “O home que se dedican a ter relacións cos mozos serán submetidos ao mesmo castigo, xa que persegue este pracer que é contrario á natureza, e porque, no que depende del, deixaría as cidades despovoadas, e desertas e vacías de habitantes, desperdiciando o seu poder de propagar a especie, e ademais, convértese en guía e mestre de todos os máis grandes males, a falta de virilidade e o apetite sexual efeminado, despindo os mozos da flor da súa beleza, e desperdicia o seu comezo da vida en efeminación, que deberían exercitar máis ben o vigor e actos de coraxe; finalmente, porque, parecido a un mal labrador, permite que fértiles e produtivos campos fiquen sen cultivo, provocando que deban continuar estériles, e traballan día e noite cultivando eses campo dos que el nunca espera fruto algún”49.

As causas do efeminamento residen, segundo este autor, na promoción social das persoas homosexuais, e, especialmente, o seu cometido de oficiantes no templo. “Eu penso que a causa disto é que entre moitos pobos existen actualmente recompensas que se dan para a intemperancia e o efeminamento. En todos os acontecimentos poden verse homes-mulleres que continuamente andan pavoneándose nas prazas do mercado ao meiodía, e dirixindo as procesións nas festas; e, sendo homes impíos, recibiron por sorteo, o cargo do templo, e presiden os ritos sagrados e de iniciación, e os referidos aos sagrados misterios de Ceres”50.  Moitos destes efeminados, segundo Filón, decidiron converterse en eunucos, en alusión aos sacerdotes de Cibeles, os galos, e aos de Artemisa de Éfeso e Astarté fenicia: “Algunhas destas persoas levaron incluso a súa admiración por estes delicados praceres tan lonxe que desexaron cambiar totalmente a súa condición pola de muller, e castráronse a si mesmos e vestíronse a si mesmos con roupas de púrpura, parecido aos que, sendo a causa de grandes bencións para os seus países de orixe, se pasean protexidos por guardas de corpo, rebaixando a todos os que eoncontran”51. 

Como diciamos na cima, Filón de Alexandría xustifica os meios en aras de conseguir un fin superior nas Interpretacións alegóricas III, e volve a xustificalos tamén en Que se costuma insidiar do pior e do mellor, no que afirma: “Neste aspecto, a min paréceme que todos os homes que non son completamente ineducados escollen ser mutilados e ficar cegos, que ver o que non é conveniente que sexa visto, morrer antes que ouvir discursos perniciosos, e ter a lingua cortada se iso é a única vía de previr dicir cousas, que non deben ser ditas. En todos os casos, din que algúns sabios, cando teñen sido torturados pola roda para facerlles revelar secretos que non era conveniente digno que fosen divulgados, teñen cortado a súa lingua, e así inflixiron aos seus torturadores unha tortura máis pesona que a que eles estaban sufrindo, que non puideron aprender deles o que eles desexaban; e é mellor ser convertido en eunuco que ser apresado na maldade pola furia de pasións ilícitas, porque todas estas cousas, como submerxen a alma en calamidades perniciosas, son seguidas merecidamente por castigos extremos”52. Á mensaxe que transmite Filón neste texto é totalmente inaceptábel como formulación de carácter xeral. Ninguén con un mínimo de dignidade prefire quedar cego que ver cousas que non se deben ver, aínda que un o faga voluntariamente, nin morrer antes que ouvir cousas que un cre inxustas e inaceptábeis, senón os españois xa deberían terse mutilado todos. Esta mensaxe é un pouco parecida á que formula Xesús de Nazaré, cando afirma: “Se a túa man ou o teu pé te escandaliza, córtao e bótao de ti; porque éche mellor entrar na vida manco que coas dúas mans ir á xeena, ao fogo inextinguíbel, onde nin o verme deles morre nin o fogo se extingue. E se o teu ollo te escandaliza, sácao e bótao de ti, porque máis che val entrar con un só ollo na vida que con ambos ollos ser arroxado na xeena do fogo, onde nin o verme deles morre nin o fogo se extingue”53. Se os cristiáns tomasen esta mensaxe ao pé da letra, moitos deberían seguir a mutilarse antes de cair no pecado, mais, como vemos, este non é o caso. En realidade, é improcedente cortar unha man, pé ou sacar os ollos, porque non son estes quen pecan, senón quen utiliza estes instrumentos inapropiadamente, que é a nosa mente, a única que ten a posibilidade de delinquir. Por tanto, o que procedería sería aconsellar medidas de autocontrolo, autodominio, autodisciplina, mais non cortar instrumentos que actúan so mandado. O castigo, propio ou alleo, nunca debe consistir na mutilación da propia integridade persoal, salvo quizais en casos patolóxicos para os que non existe outro medio de evitar incorrer no delito, mais nunca por crenzas ou ideoloxías, por moi respeitábeis que estas sexan. En todo caso, consellos desta índole conducen a que moitas persoas irreflexivas ou enfervorizados relixiosos, as practiquen e  cheguen a automutilarse en aras de fantásticos paraísos. O castigo da xeena con que ameaza Xesús aos que escandalizan é un tormento cruel, propio dun deus inmisericorde, que somente se podería comprender no contexto en que el se expresa. A xeena, que etimoloxicamente significa o vale de Hinón ou vale do fillo de Hinón, era unha localidade situada ao sul e leste de Xerusalén54, construída en tempos de  Salomón (970-930)55, onde os devotos sacrificaban os propios meninos e meninas aos deuses Moloch e Baal, queimándoos vivos na praza de Tofet, sección do vale da xeena, afogando os seus gritos de dor con son de tambores ou pandeiretas. O mesmo rei de Xudá, Acab (ca. 734- 715 a. C) sacrificou aos seus fillos56. A sensibilidade moral foi cambiando ante esta práctica atroz e tres séculos e meio máis tarde, no libro de Xeremías, en tempos do rei Iosías, cando os diversos deuses tribais son substituídos polo deus exclusivista da tribo Israel, Iavé, ponse en boca deste a condena desta práctica: “E eles construiron os lugares altos de Tofet, que está no vale de Hinón, para queimar os seus fillos e as súas fillas no fogo, que eu non mandei nin me veu á mente”57.

Concibe Filón, consoante coa súa interpretación alegórica da Biblia, que os eunucos son castrados espiritualmente, incapaces de verdadeira sabedoría, ávidos de praceres e, en consecuencia, estériles para as cousas máis necesarias: sensatez, modestia, temperanza, ...  e por iso non dubida en estigmatizalos.  Os desexos excesivos son comparados por Moisés -di- con unha viña, mais con unha viña que produce amargura, maldade, cólera, ... que producen feridas envenenadas completamente incurábeis. “Para estas feridas, rogamos, no entanto, que sexa encontrado un alivio propiciando ao misericordioso Deus, en aras de que el destrua esta viña selvaxe, e condene aos eunucos e a todos os que son estériles en virtude a un castigo eterno, e que, no seu lugar poida implantar na nosa alma as verdadeiras árbores de instrución recta, e poida concedernos  unha nobre e masculina razón e os seus frutos, tal que sexa capaz de producir no seu interior accións boas por meio da semente, e sexa capaz de incrementar as virtudes, e estea calculado para manter e preservar para sempre a total conexión e sistema de felicidade”58. En De migratione Abrahami, afirma que os eunucos e castrados, en canto estériles, representan o politeísmo59, nunha simboloxía alegórica carente de fundamento.

Os eunucos son estériles mentais, ao igual que son estériles para a procriación60, e, en referencia ao copeiro do faraón, di Filón que “é un eunuco cos órgaos da xeración da alma mutilados, un desaloxado dos cuartos dos homes, un exilado dos das mulleres, nin varón nin muller, incapaz de procurar como de recibir semente, un ser neutro e ambiguo, simple remedo do lexítimo cuño humano, sen direito á inmortalidade, a que se renova por sempre mediante as sucesións de fillos e de fillos dos fillos; excluído da asembleia e congregación sagrada, pois está precrito categoricamente que o eunuco e privado dos órgaos da xeración non penetre nela”61.

 

 O Talmud, libro que versa sobre as discusións rabínicas sobre tradicións, leis e costumes xudías, é unha parte moi relevante do contexto en que se move Xesús de Nararé. Constitúe a tradición oral, frente á escrita da Torá, e foi redixido ao longo de varios séculos polos rabinos, constituíndo un complemento e explicación da Tanaj, ou sexa, o conxunto dos libros sagrados hebreus: Torá (Pentateuco), Nebi’im (Profetas) e Ketubin (Escritos). Comprende a Mishná (compilación de opinións legais e debates) e a Guemará (análise e debate da Mishná). Distinguía entre os eunucos por natureza e os eunucos feitos por outros, e non menciona o facto dos eunucos voluntarios, ou sexa, os que se autoemasculan por móbiles relixiosos. “Mishnah. R. Joshua declarou: Eu ouvín falar que un saris (eunuco) se submete á halizah (cerimonia de renuncia ao compromiso de contraer matrimonio co irmán do marido morto) e que a halizah se arranxa para a súa muller, e tamén que un saris non se submete á halizah e que a halizah non se arranxa para a súa muller, e eu non son capaz de explicar isto. R. Akiba dixo: eu explicarei: un home convertido en saris submétese á halizah e a halizah arránxase tamén para a súa muller, porque houbo un tempo en que estaba nun estado de capacidade. Un saris por natureza non se submete á halizah e a halizah non se arranxa para a súa muller porque nunca houbo un tempo en que el foi capaz.  R. Eliecer dixo: non é así, senón que un saris por natureza submétese á halizah e a halizah arránxase para a súa muller, porque el pode ser curado. Un saris convertido en tal polos homes non se submete á halizah e a halizah non se arranxa para a súa muller, porque non pode ser curado. R. Joshu B. Bathyra testemuñou en relación a Ben Megosath, que foi un saris convertido en tal polos homes, habitante de Xerusalén. Que á súa muller lle foi permitido casar co levir (irmán do marido), confirmando así a opinión de R. Akiba”62. Precisa Eliecer que un saris natural submétese á halizah e a halizaz é arranxada para a súa muller, porque casos desta natureza foron curados en Alexandría de Exipto. 

O levirato consiste na prohibición para a viuva de casar con persoa distinta ao levir ou irmán do seu marido morto: “Cando dous irmáns conviven xuntos, e un deles morre sen deixar fillos, a muller do morto non se casará con un estraño; seu cuñado irá a ela e tomaraa por esposa”63. Se este renuncia a desposar a cuñada, ten que submeterse á cerimonia da halizah, que libera á muller do lazo do levirato, e, por tanto, do compromiso de casar con el e lle permite tomar libremente outro home.

Unha das consecuencias da distinción entre o saris natural e o saris castrado consiste en que o primeiro confírelles á esposa o direito de comer das oferendas celestes mentres que o segundo non. A razón de conferir o direito a comer a terumah reside no poder de procriación que pode ter un saris. Alguén que pode procriar confire ese direito e se non pode procriar non llo condede: “Se un sacerdote que era un saris (eunuco) por natureza (nacido eunuco) desposa a filla dun israelita, recoñecelle o direito de comer terumah (oferenda). R. Jose and R. Simeon declararon: Se un sacerdote que era un hermafrodita desposa a filla dun israelita, confírelle o direito para comer terumah. ... Guemara. ... Podería ser asumido que somente quen é capaz de propagación está lexitimado para conferir o direito de comer; por iso, pensamos (que inclusive o saris pode conceder o direito)”64. Como podemos observar, os sacerdotes eunucos por natureza ou  hermafroditas, non só poden casar senón tamén conferir o direito de comer da oferenda.  

Constatamos que os dous intérpretes do texto supracitado manifestan pareceres distintos tanto sobre quen se submete á halizah como sobre os motivos, o cal indica que a nivel social a cuestión non estaba nada clara. Cumpre destacar un matiz na resposta de Eliecer que ten unha importancia relevante para entender que se entende por saris natural, que consiste en que este pode ser curado mentres que o que foi castrado polos homes non pode. Isto indica que un saris natural non pode ser, segundo Eliecer, un castrado polos homes nin un homosexual, senón alguén que sofre unha doenza que o imposibilita temporalmente mais que pode ser superada. O que cumpre é especificar cales son as doenzas conxénitas xenitais que que poden ser curadas para saber quen son os eunucos naturais, porén antes necesitamos saber cales son os síntomas que lles eran atribuídos. 

O Talmud define os eunucos naturais de diversos modos: a) Unha persoa que ten vinte anos e aínda non produciu dúas penuxes púbicas; b) aquel que as produciu mais que acredita ser eunuco en todos os aspectos, e estas serían as súas características: non ten barba, a súa penuxe é lisa, o seu cute está sen pelos; c) aquel cuxa urina non produce escuma ou aquel que urina sen formar un arco; d) o que ten o semen augado; e) aquel co que o corpo non produce vapor de auga despois do baño en inverno; f) aquel con voz anormal que non pode distinguirse se é dun home ou dunha muller. Como podemos observar, parece tratarse disfuncións endocrinas que producen atrasos no desenvolvimento psicofisiolóxico; de casos de hipogonadismo, ou sexa, dunha produción deficiente de hormona sexual por parte dos testículos ou ovarios que cando se produce polo seu seu funcionamento anormal recibe o nome de hipogonadismo primario ou hipogonadotrópico, e se se debe a unha deficiente estimulación das gónadas pola hipófise ou o hipotálamo, recibe o nome de hipogonadismo secundario ou hipergonadotrópico. A testosterona inflúe no desenvolvemento e maduración dos orgaos xenitais, na distribución da graxa corporal, na fortaleza da masa ósea, no ton grave da voz, no funcionamento e desexo sexuais, na fertilidade, no desenvolmento do cabelo, pel, ósos, músculos, cerebro, ... Estes son os síntomas que caracterizan o eunuquismo natural.

1 Isa. 56,3.
2  Dt. 23,1
3 Xe. 1, 22; 1, 28.
4  Lev. 22,24-25
5 Deut. 25,11-12.
6  Dt. 22,5.
7 Lev. 18,22; 20, 13; Rom. 1,26.27; IC or. 6,9-10; I Tim 1,9-10; Xud. 7.
8 Lev. 18, 22.
9 Lev. 20,13.
10  Xe. 39,4-5
11  Xe. 37,36; Xe: 40, 2, 7
12 Xen. 40, 2-4.
13  FILÓN DE ALEXANDRÍA, Interpretacións Alegóricas, III, 84, 236-237.
14 FILÓN DE ALEXANDRÍA, De mutatione nominum, XXXII, 173.
15 FILÓN DE ALEXANDRÍA, Sobre Xosé, quer dicir, a vida do home de estado, XII, 59-60
16 FLAVIO XOSEFO, TITO, Lib. IV, cap. VIII, 40 (237-239)
17 I Samuel, 8,15.. Cf. FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaiicas, Lib. VI, cap. 3, 5 (42)
18  I Cr. 28,1
19  I Re. 22,9. Cf. II Cro. 18,8.
20 FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, lib. VIII, 15,4.
21  II Re. 9,32
22  II Re. 8,6
23 II Re. 9,30-33.
24  II Re. 20,18. Cf. Isa. 39,7.
25  II Re. 18,17
26  Dan. 1,3. Cf. FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, Lib. X, cap. X, 1.
27 Dan. 1, 7-11, 18.
28 Xud. Cap. 12.
29  II Re. 23,11
30 Xer. 34,19.
31 Xer. 29,2.
32 II Re. 24,15.
33 Xer. 38,7
34  Xer. 38,2-3.
35  Xer. 38,7-13.
36 Xer. 41,16.
37 II Re. 25,19. Cf. Xer. 52,25. Cf. Cf. FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, lib. X,, cap. II, 5  .
38 FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, lib. X,, cap. IX 5. Cf. Xer. 41.
39  Isa. 56, 3-5. Cf. Sa. 3,14.
40 Sab. 3,14.
41 FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, lib. XVI, cap. VIII, 1.
42 FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, Lib. 15, cap. 7,4.
43 FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, Lib.XVI, cap.VIII,1.
44 FLAVIO XOSEFO, TITO, Antigüidades xudaicas, lib. XVII, cap. II, 4.
45 Fac. 12,20.
46 FILÓN DE ALEXANDRÍA, As leis especiais, III, VII, 37. Cf. Lev. XVIII, 22. Ver Sobre Abraham 135 y 136 e Sobre a vida contemplativa    59 a 62.
47 FILÓN DE ALEXANDRÍA, As leis especiais, III, VII, 38.
48 In Wikipedia, «1,500 Animal Species Practice Homosexuality». News-medical.net (2006-10-23). 

49 FILÓN DE ALEXANDRÍA, As leis especiais, III, VII, 39
50  FILÓN DE ALEXANDRÍA, As leis especiais, III, VII, 40
51 FILÓN DE ALEXANDRÍA, As leis especiais, III, VII, 41.
52  FILÓN DE ALEXANDRÍA, Que se costuma insidiar do pior e do mellor, XLVIII, 175-176.
53 Mc. 9, 43-48. Cf.  Mt. 18, 8-9;  Mt. 5, 29-30.
54 Xo. 15, 8.
55 II Re. 23,13.
56 Cr. 28, 3; 33, 6.
57 Xer. 7, 31. Cf. 19, 2-6.
58 FILÓN DE ALEXANDRÍA, Sobre a embriaguez,, LIII, 224.
59 FILÓN D ALEXANRÍA, Sobre a migración de Abrahan, XII, 69.
60  FILÓN DE ALEXANDRÍA, De mutatione nominum, XXXIVI, 205.
61 FILÓN DE ALEXANDRÍA, Sobre os soños enviados por Deus, XXVII, 184.
62  O Talmud de Babilonia, Yebamoth, II, 79b  ss.
63  Dt. 25, 5.
64  O Talmud de Babilonia, Yebamoth II, 81a