Federalismo e autonomismo

1.- Perversión conceptual 2.- Noción de federalismo e autonomismo 3.- Desenvolimento e características do Estado federal 4.- O federalismo na Confederación Suiza. Confronto co federalismo español e galego                 4.1.- Estatus político dos Estados e competencias                 4.2.- Acordos intercomunitarios                 4.3.- Asuntos exteriores                 4.4.- Educación                 4.5.- Cultura                 4.6.- Lingua                 4.6.- Relacións coas igrexas                 4.7.- Direito civil e penal                 4.8.- Institucións financeiras                 4.9.- Facenda                 4.10.- Forzas de seguranza                 4.11.- Aprobación e reforma da Constitución federal e cantonal e dos estatutos 5.- O federalismo no Estado español:                 5.1.- O federalsimo en Pi i Margall                 5.2.- Autonomismo e antifederalismo en Ortega e Gasset                                5.2.1.- Unidade de soberanía e café para todos                                5.2.2.- Intervención nas Cortes de 1931                 5.3.- O autonomismo en Julián Marías                                5.3.1.- Noción de autonomía                                5.3.2. Autonomía e unidade de España                                5.3.3.- Centralismo e unitarismo 6.- O federalismo na Galiza                 6.1.- Desenvolvimento do federalismo na Galiza                 6.2.- Proxecto de constitución para o Estado galaico                 6.3.- Rexionalismo e federalismo en Alfredo Brañas Menéndez                                6.3.1.- Diferenzas entre federalismo e rexionalismo                 6.4.- O rexionalismo federal de A. J. Pereira de la Riva                                6.4.1.- Introdución.                           6.4.2.- Ideoloxía                                6.4.3.- Concepción da Galiza                 6.5.- O federalismo en Vicente Risco Agüero                                6.5.1.- Antecedentes                                6.5.2.- Etapa federalista confederalista                                6.5.3.- Do federalismo á teoría das minorías nacionais                           6.5.4.- O federalismo na Galiza                                6.5.5.- A independencia como valor instrumental                                6.5.6.- Separatismo cultural                 6.6.- O federalismo en Castelao                                6.6.1.- Concepción do federalismo                                6.6.2.- O falido intento federal de 1931                                6.6.3.- Vantaxes do federalismo                                6.6.4.- Confederación da Iberia                                6.6.5.- Federalismo, autonomismo e separatismo                                6.6.6.- Alternativa política                                6.6.7.- Solución federal para España, Europa e o mundo 6.7.- O federalismo galego da segunda restauración borbónica                                6.7.1.- Federalismo no novo nacionalismo                                6.7.2.- Bases constitucionais                         6.7.3.- Contexto político 7.- Conclusión

1.- Perversión conceptual

Pretendo contribuír a aclarar algún conceitos de grande relevancia, especialmente nun momento que pode desembocar, contra o desexo dalgúns grupos dirixentes, nunha reforma constitucional. Entre eles están os de nación, estado, federalismo, autonomismo, confederalismo, ...  Hoxe imos falar de federalismo e autonomismo, deixando para outras entregas os restantes.

O significado dos termos lingüísticos non permanece fixo e inalterábel no tempo senón que sofre mutacións, enriquecimentos, perversións, novas acepcións, e os considerados como máis importantes, como deus, liberdade, verdade, recebiron tantas acepcións e mistificacións que xa non se sabe ben o que significan. Cando lle perguntaron a Einstein se cría en Deus, respondeu afirmativamente, mais precisou que no único deus no que cría era o deus de Espinosa, que foi considerado e perseguido como ateo pola comunidade xudaica. Os estadounidenses denominaron a invasión do Iraque como liberdade duradoira, e os políticos españois do bipartito, -PP-PSOE-, a luta contra ETA como unha aposta pola liberdade frente aos etarras que afirmaban que o sentido e a finalidade da súa luta era conseguir a libertación de Euskalerría. O significado de verdade é moi distinto para un católico que para un budista, musulmán ou ateo, e inclusive os católicos lle chaman verdades definitivas, últimas e imutábeis aos seus dogmas, por muito que contradigan o mesmo pensamento de Xesús.

Ë habitual que os vocábulos ligados aos sectores extractivos da sociedade: económicos, políticos, relixiosos, etc. sexan pervertidos para procurar o asentimento dos cidadáns, mesmo cando se toman medidas para prexudicalos. A emigración pasa a denominarse mobilidade exterior; os recortes e empobrecimento da populación, racionalización do gasto público; o desfalco do país por parte da oligarquía,  viver por acima das nosas posibilidades; o drenaxe de recursos para os bancos, sustentabilidade do sistema; ... A esta perversión non é allea a palabra federalismo e autonomismo.

2.- Noción de federalismo e autonomismo

A primeira procede da latina foedus, que significa pacto, e, por tanto, tratado, convenio, e cando dous pactan teñen que dispoñer da capacidade legal para pactar, o cal significa bilateralidade e liberdade das partes. Un menor de idade non ten capacidade de decidir, e, por tanto, de pactar, porque é parte da familia, non ten a maioría de idade que lle permite decidir por si, e  son os seus pais quen deciden por el. A rexión defínese pola relación de pertenza, e, tampouco pode pactar se non se emancipa ou o Estado lle recoñece esa capacidade.

            Mais por veces pode chamárselle federalismo a un réxime que foi importo  desde acima sen participación dos afectados, como no caso do Brasil, imposto por decreto polo cruel xeneral Deodoro da Fonseca após o derrocamento do monarca Pedro II do Brasil, no ano 1889,  por moito que máis tarde fose lexitimado pola confirmación de cada constitución brasiliana.         Definiuse como “un conceito político no que un grupo de membros están ligados conxuntamente por pacto con unha chefía de goberno representativo. O termo federalismo tamén se utilizou para descreber un sistema de goberno no cal a soberanía está dividida constitucionalmente entre unha autoridade de goberno central e unidades políticas constituíntes”, como estados ou provincias. A primeira destas definición retén o significado orixinario de foedus, mentres na segunda somente se alude a unha división do poder entre axentes diversos mais sen precisar como se chegou a este resultado.

             O federalismo, como sistema de descentralización do poder, pode aplicarse a entidades nacionais, a entidades rexionais ou a entidades sen factos diferenciais substantivos a respeito doutras, como no caso de Alemaña, Brasil, ..., pois de por si é unha mera técnica de distribución territorial do poder político, ligado historicamente ao progresismo democrático. O federalista lugués do século XIX, A. J. Pereira de la Riva, asóciao ao rexionalismo mentres que Castelao asociao ao nacionalismo. Isto implica que adherir a un sistema federal pode ser suicida para un país, sexa nación ou rexión, mentres non estabelezamos que tipo de federalismo imos estabelecer. Alén diso, moitas veces o resultado usual da instauración do fedelalismo é a acentuación da homoxeneidade e o centralismo, como no caso dos EEUU, Suiza, etc.. Isto explica que os partidos nacionalistas sexan tan renuentes á hora de camiñar cara a un Estado federal

A palabra autonomía deriva dos vocábulos gregos; autós, si mesmo por si mesmo, e nomos, lei. Por conseguinte, significa, lexilar por si mesmo, en oposición a heteronomía, proveniente de heteros, outro, e nomos, lei, ou sexa receber a lei de outro. A nivel político, pasou a designar unsistema de goberno que lle permite a unha comunidade á que se lle concede, lexislar nalgunhas materias, normalmente de entidade secundaria, e subordinado ao poder dominante no estado. Un Estado composto, integrado por autonomías, denomínase Estado autonómico, considerado por algúns autores (Badía, ...) como un Estado intermedio entre o federal, que goza de autonomía constitucional, e o unitario, que só ten descentralización administrativa e non política.

            A autonomía é unha concesión político-administrativa de poderes normativos e/ou executivos de competencias e servicios do Estado unitario a entidades territoriais, chamadas autonomías, conservando íntegra a soberanía. Os direitos das comunidades autónomas derivan da Constitución e non son direitos orixinarios das entidades territoriais locais. Non teñen constitución propia senón un estatuto que emana da constitución estatal, e é aprobado por unha lei do Estado, e non participan, como tales, na elaboración e reforma da Constitución, que pode facerse en contra do seu consentimento, e o propio Estatuto pode reformarse por leis cualificadas -leis orgánicas- dos poderes centrais; tampouco participan na lexislación ordinaria ou na creación da vontade común estatal. O Estado autonómico identifícase co Estado rexional, ente creado pola Constitución española da II República, que logo sería asumida polo Estado italiano en 1947. Ten como referente a rexión, entidade menor, dotada de certos trazos diferenciais, que forma parte dunha nación, mentres que o referente principal do federalismo é a nación ou nacionalidade, aínda que moitas veces tamén se estrutura en base a provincias, cidades, ...

3.- Desenvolimento e características do Estado federal

O Estado federal nace coa Constitución americana de 1787, que logo sería asumido por diversos países tanto americanos: Canada, México, Brasil, Venezuela, Arxentina; como europeos: Suiza, Alemaña, ex-U.R.S.S., ex-Iugoslavia, Austria, Bélxica; asiáticos: India, Indonesia, Malaia; de oceanía: Australia; africanos: Unión sudafricana, Nixeria, a federación de Rodesia-Niasalandia, actualmente Malawi. O Estado federal orixínase por un libre acordo, un pacto, foedus, entre partes soberanas para establecer un organismo ou Estado federal, dotada de personalidade única internacional, ao que ceden parte da súa soberanía, e implica, ao igual que a confederación, a similitude de institucións políticas. Moi frecuentemente produciuse como froito dun proceso de transformación dunha confederación nun Estado federal, como foi o caso de Suiza, EEUU ou Arxentina, se ben tamén se formou moitas veces como froito dun proceso de descentralización dun Estado unitario, como pasou en Brasil en 1891, en Austria en 1920, a U.R.S.S. en decembro de 1922 e recentemente con Bélxica.

Deixando de lado as mistificacións pseudofederalistas, aducidas por políticos oportunistas, que se aproveitaron deste nome para a defensa dos intereses socio-políticos, o Estado federal auténtico caracterízase polos seguintes trazos:

a) Existencia dunha constitución federal, que fixa o reparto de competencias entre os poderes federais e os federados, e dunha constitución privativa de cada Estado membro, produto da súa soberanía constitucional orixinaria, se ben ten que respeitar os límites e normas da Constitución federal, con un Tribunal Constitucional para dirimir os conflitos entre o poder federal e os Estados-membros. Os membros que se federan interveñen directamente na elaboración da Constitución federal e na súa reforma e indirectamente na lexislación ordinaria. Participan tamén na formación da vontade federal e teñen representación, como Estados, nos órganos da Federación. A reforma da constitución dos estados federados non se pode levar a cabo sen contar coa aquiescencia dos seus habitantes.

b) División da competencia lexislativa, xudicial e administrativa entre o Estado federal e os Estados membros e na existencia a nivel central dunha dobre cámara: a dos Estados -Senado, integrado por representantes que obran segundo o seu propio criterio (USA), ou Consello, formado por delegados dos gobernos de cada Estado (Alemaña)- e a do pobo.

c) Existencia dun goberno da federación, con poderes executivos e disciplinarios non só contra os individuos senón tamén contra os Estados membros, e dun goberno de cada Estado, con poderes executivos no seu ámbito territorial. Ao goberno federal correspóndelle usualmente a xestión dos asuntos exteriores e defensa.

d) Os estados federados, gobérnanse por unha constitución propria, á marxe da constitución federal, expresión da súa propria soberanía a respeito das competencias que lles son proprias. Unha constitución non é un estatuto, pois mentres a primeira é a lei suprema que regula a organización e funcionamento dunha comunidade política, un estatuto de autonomía, tal como se entende en España, é unha carta outorgada polo poder político dominante nunha comunidade estatal, derivada e supeditada á constitución. Non é a lei suprema dunha comunidade, senón unha lei organica emanada da constitución, para rexer unha comunidade política ou os intereses de calquera organismo público ou privado, como o estatuto dos traballadores, estatuto da función pública, etc.

e) As atribucións e competencias das CCAA non están garantidas. Unha reforma constitucional pode anular ou reformar os estatutos de autonomía, e, por tanto, as súas competencias. Na Alemaña isto está prohibido pola propria constitución xermana: “Non está permitida nengunha modificación da presente Lei Fundamental que afecte a organización da Federación en Länder, ou o principio da participación dos Länder na lexislación, ou os principios enunciados nos artigos 1 e 20".

Os principios polos que se rexe o federalismo son os de autonomía e participación. O primeiro, é esencial, xa que "sen ela, as colectividades-membros perdería o seu carácter estatal e a organización federal non se distinguiría dun Estado unitario complexo. O federalismo supón colectividades individualizadas e distintas que conservan o seu sistema lexislativo, administrativo e xurisdicional"¹. Sen a lei de participación o Estado federal non se distinguiría das unións nas que prevalece a subordinación en vez da colaboración, como o protectorado, vasalaxe, estado autonómico. Non existe federalismo "se as colectividades asociadas non participan, a través dos seus representantes, na constitución dos órgaos federais e na elaboración das súas decisións"².

As relacións entre o Estado federal e os federados son de tres tipos:

            a) Coordenación: que se manifesta pola existencia da Cámara dos Estados e pola distribución de competencias.

            b) Subordinación: a Federación pode impor as súas decisións aos Estados-membros nunha serie de ámbitos: sistema democrático, forma republicana de goberno, ...

            c) Inordinación: os Estados federados participan na formación da vontade e no ordenamento constitucional federal, tanto a nivel constituínte como a nivel lexislativo.

4.- O federalismo na Confederación Suiza. Confronto co español e galego

Expoñemos brevemente o federalismo helvético por tratarse dun Estado plurilingüístico e pluricultural, como o caso do Estado español, e por considerar que é un ideal que serve de referencia para moitas comunidades sen estado proprio, e para poder comparar algunhas das súas características co estado autonómica actualmente vixente en España. Creo que é conveniente incorporar ideias e institucións do exterior que demostraron a súa viabilidade e operatibilidade, e por iso incorporamos tanto a Constitución Federal da Confederación Suíza (CFCS) como a Constitución  dun  dos seus Estados ou Cantóns, o de Berna (CCB), mais todo pobo debe partir fundamentalmente do que é a súa tradicíón e os ensaios que se fixeron e que foron abortados por persoas e entidades que estaban interesados en que fracasasen, como son os Proxectos de Constitución tanto para o Estado español como para a nación galega e a Constitucións e Estatutos que estiveron ou están en vigor. Poderemos aprezar que existen alternativas tanto para avanzar na configuración territorial do Estado para que as nacións que o constitúen alcancen o seu pleno recoñecimento xurídico e colmen as súas aspiracións de autogoberno como para desatascar asuntos como os nomeamentos dos membros das institucións e dos atrancos postos polos partidos para dificultar o labor do goberno. Poderemos observar as grandes similitudes entre o Proxecto de Constitución Federal da República Española (PCFRE) da I República e o Proxecto de Constitución para o Estado Galaico (PCEG), co refletido na CFCS e coa CCB. Un está inclinado a pensar que de ter triunfado unha configuración semellante no Estado español se tería evitado muito sufrimento e tensións territoriais e disporiamos hoxe dun Estado tolerante, moderno e plenamente desenvolvido con unha populación identificada co seu poder político e orgullosa do seu país. O que hai xa se ve, mais a historia é o que é.

A Suiza actual é un país de 41 mil quilómetros cadrados e 8 millóns de habitantes, herdeira da Antiga Confederación Suiza, entidade política composta por tres estados ou cantón con nexos débiles entre si, aos que progresivamente se foron incorporando outros, que perduraron desde 1291 para 1798, en que se funda a Confederación Suiza moderna, composta por 26 cantóns, con catro linguas oficiais: alemán, francés, italiano e romanche, e grandes diferenzas substantivas entre eles, de relixión católica ou protestante, e de ideoloxía política, liberais ou conservadores, mais con grande estabilidade política e encomiábel progreso económico e benestar social. En 1848 aproba a nova constitución federal, tomando como modelo a estadounidense, e que, con algunhas modificacións pervive até a actualidade. O seu órgao de Goberno ou poder executivo da Confederación, é o Consello Federal, composto por sete membros presididos polo Presidente da Confederación, todos elexidos pola Asemblea Federal. O seu órgao lexislativo federal é a Asemblea Federal, integrada por dúas cámaras: o Consello Nacional (equivalente ao Congreso dos Deputados español) e o Consello de Estados (O Senado en España). O órgao do poder xudicial é o Tribunal Federal, equivalente do Tribunal Constitucional español e o Tribunal Supremo.

A nível político-administrativo o Cantón está dividido en 3 niveis: o cantonal, o de distrito, dirixido por un prefecto, e que constitúen a división xudicial dos Cantóns, e o das comunas, que no Cantón de Berna son de catro tipos: a  municipais, b cidadás, c mistas, d  parroquiais. A nivel do Estado español existen os niveis do goberno Autonómico, o provincial residuo do réxime centralista, comarcal e local, se ben o comarcal practicamente foi defenestrado cos recortes. Á parte, está a parroquía como entidade fundamentalmente relixiosa, con vínculos fortes entre os seus viciños no ámbito rural.

Imos expor as peculiaridades e distribución de competencias referidas a algúns aspectos que moitas veces foron obxecto de controversia no Estado español, comparándoas con o estabelecido neste pola Constitución Española (CE) e tamén co PCFRE, de 1873,  e co PCEG, de 1887.

4.1.- Estatus político dos Estados e competencias

Confederación Suiza

O PCFRE recoñecía a soberanía tanto do municipio, dos Estados rexionais e do Estado federal. “A soberanía reside en todos os cidadáns e exércese en representación súa polos organismos políticos da República constituída por meio do sufraxio universal” (Art. 42). Estes organismos son: o Municipio, o Estado rexional e o  Estado federal ou Nación, e a soberanía destes organismos somente ten como límite os direitos da persoa humana (Art. 43). Promovía unha ampla descentralización pois, segundo o artigo 92, “Os Estados teñen completa autonomía económico-administrativa e toda a autonomía política compatíbel coa existencia da Nación”, criterio amplo, mais impreciso porque non estabelece cando algo pode entrar en colisión coa existencia da nación, termo que hoxe se aplicaría ao Estado. No artigo 96 fixa as competencias dos Estados: “Os Estados rexerán a súa política propria, a súa industria, a súa facenda, as súas obras públicas, os seus camiños veciñais rexionais, a súa beneficencia, a súa instrución e todos os asuntos civís e sociais que non teñen sido por esta Constitución remitidos ao Poder Federal”. A competencia en sanidade fica encomendada á República Federal polo título V, o que explica que na PCEG non figura esta competencia.

O PCEG proclamaba no seu artigo 2 que: “Esta rexión eríxese en Estado autónomo ou soberano, e adopta a forma democrática republicana para o seu goberno”, e, por tanto, a esa altura ambos termos considerábanse sinónimos, atendendo á súa etimoloxía. No artigo 22 estatuía que “A soberanía reside na totalidade do pobo galego”, que de suscitalo hoxe a algúns xa lle tremerían as pernas. A CE enuncia solemnemente no Art. 1.2 que “A soberanía nacional reside no pobo español, do que emanan os poderes do Estado”, e isto implica que o único pobo suxeito de direitos e protagonista do devir político que se recoñece é o pobo español, e, por tanto, nega a visibilidade política, existencia e protagonismo dos pobos galego, vasco e catalán.

O artigo 3 da CFCS recoñece explicitamente a soberanía cantonal e atribúelle todas as competencias ou direitos non delegados ao poder federal : “Os cantóns son soberanos nos límites da Constitución Federal e, como tales, exercerán todos os seus direitos non delegados ao poder federal”. 

O Art. 1.2 da CCB estabelece que “A autoridade do Estado descansa no pobo. É exercida polo eleitorado e as autoridades”.

Xa vemos as diferenzas claras cos Estatutos de Autonomía que afirman que a autoridade deriva da CE e non do pobo galego, que é totalmente ignorado como suxeito constituínte activo e só se lle reserva o rol de ratificar o que o pobo español, por meio dos seus representantes, decide.

 O artigo 149 da CE reserva para o Estado 33 competencias exclusivas, e precisa que as non atribuídas expresamente ao Estado poderán corresponder ás CCAA, mais as competencias estatais poden ampliarse a todas as que non se reservaron as CCAA nos seus estatutos. Alén diso, o Estado pode ditar leis harmonizadoras das disposicións normativas das CCAA, por maioría absoluta de cada cámara, que se traduciu na práctica nun cerceamento da diferenza e no esvaciamento de contido das competencias autonómicas. Lémbremos a este efeito, como ao eliminar as Caixas de Aforro, sen participación nengunha da CCAA afectadas, se elimina a competencia autonómica sobre o crédito. Contribúe tamén a este esvaciamento, un Tribunal Constitucional politizado e controlado polo bipartito PP-PSOE, como se demostrou no caso do Estatuto catalán, mentres que unha características da Constitución federal helvética é a diversidade de normas, costumes, lingua, sistemas educativos, etc. entre os diferentes cantóns, que farían totalmenete inintelixíbel que un cantóns, por poderoso que sexa, pretendese asimilar os outros, ao estilo de «españolizar» Catalunya. En España existe unha fobia obsesiva contra a diferenza, que se traduce nas campañas uniformizadoras en prol dos «mesmos direitos», normas, sen ter en conta que a diferenza é a realidade normal e que constitúe unha fonte de direitos, etc.

4.2.- Acordos intercomunitarios

O PCFRE non prohibe que os Estados podan estabelecer acordos entre si, o cal permitiría solucionar o problema vasco e catalán mediante a criación de comunidades amplas, que reducirían tamén o custo de tantos parlamentos e gobernos e farían coincidir os factos diferenciais históricos coas estruturas políticas. O PCEG estabelece no seu artigo 52, 4º que o Poder lexislativo galego ten a faculdade para “concluír e ratificar tratados cos demais Estados da Península, até onde o autorice a Constitución Federal da Nación”, mentres que a CE prohibe taxativamente a federación entre comunidades autónomas (art. 145.1).

Os cantóns da Confederación Suíza poden realizar calquera clase de acordo entre eles, e criar organizacións e institucións comúns, co único requisito de que non sexan contrarios ao direito da Confederación e dos outros cantóns e de comunicarllo á Confederación:art. 48:1 “Os  cantóns poderán realizar acordos entre eles, así como criar organizacións e institucións. Poderán levar a cabo de maneira conxunta tarefas de interese rexional”.No art. 61 da CCB estipúlase que están suxeitos a referendo preceptivo “c. os acordos intercantonais e internacionais que non son compatíbeis coa Constitución”. No art. 62 precísase que están suxeitos a referendo opcional “b.  os acordos intercantonais e internacionais relativos a materias que están suxeitos a referendo opcional”. Do que se deduce que poden concertar toda clase de acordos, e que os que son compatíbeis coa Constitución ou para os cales non está previsto un referendo opcional, non precisan sequer referendo. O Parlamento estatal pode concertar acordos intercantonais, art. 74, salvo se só son competencia do Goberno estatal: “b. Os acordos intercantonais que non son só responsabilidade dos gobernos nacionais cantonais”.

4.3.- Asuntos exteriores

En España, as relación internacionais corresponden en exclusiva ao Estado, sen limitación de nengunha clase, tamén no PCFRE, sen matización de nengunha clase, mentres que en Suiza, pertencen á Confederación, mais esta “Terá en conta as competencias dos cantóns e a salvaguarda dos seus intereses” (Art. 54, 3). Por outra parte, os cantóns participarán nas decisións de política exterior:

“1.       Os cantóns influirán na toma de decisións en materia de Política Exterior que podan afectar as súas competencias ou intereses esenciais.

2.         A confederación informará nun prazo razoábel e de maneira detallada os cantóns e consultaraos.

3.         A toma de posición dos cantón terá un peso específico no caso de que as súas competencias se vexan afectadas. En tal caso os cantóns serán implicados puedan afectar sus competencias o intereses esenciales. En tal caso os cantóns serán implicados de maneira apropriada na negociación internacional” (Art. 55).

Alén diso, segundo a CFCS, os cantóns poden manter relacións co estranxeiro no ámbito das súas competencias, sempre que non sexan contrarios ao direito da Confederación ou doutros cantóns e se informe previamente a Confederación:

“1.       Os cantóns poderán concluír tratados con outros países no ámbito das súas competencias. ...

3.         Os cantóns poderán tratar directamente con autoridades de rango inferior doutros Estados” (Art. 56).

A CCB estabelece, art. 74, que “o Parlamento Cantonal aproba: a. Os acordos internacionais”. 

4.4.- Educación

No PCFRE non figuran entre as faculdades dos Poderes Públicos da Federación, a educación.

No PCEG determínase que

Art. 77             “É da competencia do Estado promover, impulsar, perfeizoar e vixilar a instrución e educación dos cidadáns”

Art. 78        “Fica estabelecida en todo o territorio do Estado o ensino primaria elemental obrigatoria, gratuíta e laica. Os Municipios teñen a obrigación de criar, suster e elevar ao maior grao de perfeizón posíbel, escolas populares onde receban a primeira educación os meninos e adultos de ambos sexos”

Art. 79.            “O ensino secundario fica a cargo do Estado (galaico)”

Segundo a CE o Estado ten competencia exclusiva para regular as normas básica de desenvolvimento do artigo 27, referido á educación, e as CCAA teñen a competencia plena “no regulamento e adminstración do ensino en toda a súa extensión, niveis e graos” (Art. 31). Mais apesar de ser unha competencia subordinada á do Estado, unha serie de partidos políticos españois, en especial UPyD, Citadáns e PP, andan lamentando ter transferido educación ás comunidades autónomas e inclusive clamando pola recuperación plena por parte do Estado.

Segundo o EAG, “É da competencia plena da Comunidade Autónoma galega o regulamento e

administración do ensino en toda a súa extensión, niveis e graos, modalidades e especialidades, no ámbito das súas competencias” (Art. 31). Por tanto, trátase de regular o que xa vén promulgado polo lexislador estatal.

En Suiza, o sistema educativo está exclusivamente en mans dos cantóns:

“1.       A educación pública é competencia dos cantóns.

2.         Os cantóns poñen a disposición un ensino de base suficiente e asequíbel a todos os meninos- Este ensino será obrigatorio e estará so a dirección e vixilancia das autoridades públicas. Será gratuíta nos colexios públicos” (Art. 62).

En materia de formación profisional e estudos superiores, a CFCS determina que:

“1.        A Confederación ten a competencia de lexislar en materia de formación profisional.

2.    Xestionará as Escolas Politécnicas Federais; poderá criar, xestionar e suster outras universidades ou centros de estudos superiores. Poderá facer depender o seu apoio da aplicación das medidas de coordinación” (Art. 63).

A CCB estabeleceu, no art. 42, os principios do sistema educativo:

“1.       O sistema educativo ten como obxectivo o desenvolvimento harmónico das competencias físicas, intelectuais, criativas, emocionais e sociais así como o sentido da responsabilidade para co entorno.

2.         O cantón e as comunas  deben axudar os pais na crianza e educación dos seus fillos”.

A respeito das escolas estatúe, art. 43, que

“1.       O cantón e os concellos deben poñer en marcha guarderías e escolas. As aulas son neutrais a respeito da relixión e política.

2.      Poden proporcionar subsidios a escolas privadas que desempeñan que desempeñan tarefas públicas.

3.         O cantón organiza a supervisión de escolas privadas e ensino privado”.

No que se refire á Universidade lexislou, art. 44, que:

“1.       O cantón manterá unha universidade e universidades de ciencias aplicadas. Deben cumprir as súas tarefas como servizo público.

2.     Promoverán o coñecimento académico e científico por meio do ensino e investigación e proporcionarán servizos”.

Outros servizos que presta o Cantón de Berna son, segundo o art. 45:

“1.       O Cantón e os concellos sustentarán unha educación de adultos profisional e non profisional. 

2.       O Cantón facilitará a educación por meio de subsidios ou outras medidas para promover iguais oportunidades.

3.       O Cantón incentivará a cooperación e coordenación no sistema educativo”.

4.5.- Cultura

Nen o PCFRE nen o PCEG contemplan atribución nengunha concerninte o ámbito da cultura.

A CE estabelece que “Sen prexuízo das competencias que poderán asumir as CCAA, o Estado considerará o servizo da cultura como deber e atribución esencial e facilitará a comunicación cultural entre as CCAA, de acordo con elas” (Art. 149.2).

Galiza

O EAG fixa que Galiza ten competencia exclusiva, dentro do corsé do Art. 149.2, no “fomento da cultura e da investigación” Art. 27.19). No artigo 4, estabelece que lles corresponde aos poderes públicos da Galiza “2. ... facilitar a participación de todos os galegos na vida olítica, económinca, cultural e social”; e no 32 manifesta que “Correspóndelle á Comunidade Autónoma a defensa dos valores culturais do pobo galego. Con tal finalidade, e mediante lei do Parlamento, constituirase un fondo cultural galego e o Consello da Cultura Galega”. Tendo en conta a falta de competencias a respeito das relacións exteriores, para estabelecer relacións culturais cos estados estranxeiros Galiza vese obrigada, se o considerar conveniente, a solicitar do Goberno estatal “que asine e lle presente, se é o caso, ás Cortes Xerais para a súa autorización os tratados ou convenios que permitan o estabelecimento de relacións culturais cos estados cos que manteña particulares vínculos culturais ou lingüísticos” (Art. 35).

En Suiza, a CFCS, determina:

“1.       A cultura é competencia dos cantóns.

2.         A Confederación poderá promover as actividades culturais que sexan de interese nacional, así como fomentar a expresión artística e musical, especialmente mediante o fomento da formación. Terá en conta, no cumprimento das súas atribucións a diversidade cultural e lingüística do país” (Art. 69).

O CCB estabelece, no artigo 48:

“1.    O Cantón e os concellos facilitarán o acceso á cultura. Promoverán a criatividade e o intercambio cultural.                        

2.         Ao obrar así terán en conta as necesidades de toda a populación e a diversidade cultural do Cantón”.

 No que di respeito ao lecer, desporto e divertimento, os “Cantóns e os concellos manterán un tempo sensíbel de lecer e promovarán o desporto e o divertimento” (Art. 49).

4.6.- Lingua

As constitucións do Estado español non consideraron conveniente lexislar sobre a lingua mentres as comunidades con lingua propria adquiriron conciencia do seu valor identitario e cultural, que coincide coa fase nacionalista, que na Galiza se desenvolve a partir de 1916. Cando as comunidades comezaron a súa reivindicación, e poder central actuou como freo e como adalide de normas que asentasen a prioridade do español sobre as demais linguas estatais.

No Estado español hai unha verdadeira obsesión co español, ao que consideran ameazado polo facto de que nas escolas chegue a utilizarse en máis do 50 por cento das aulas, para compensar a presenza abafante da lingua oficial do Estado nos meios de comunicación de masas: imprensa, radio, televisión, internet, etc. Os ideólogos españolistas lanzan campañas para pretextar pola ameaza que se cirne sobre a lingua estatal e, a este efeito, inverten os argumentos e converten en ameazado ao ameazador. Todo o mundo sabe que tanto en Catalunya como no País Vasco e na Galiza existen milles de meninos que non coñecen a lingua propria mentres que non hai nen un que non coñeza o español. A CE estabelece no seu artigo 3 que:

“1.     O castellano é a lingua española oficial do Estado. Todos os españois teñen o deber de coñecelo e o direito a usalo.

2.      As demais linguas españolas serán tamén cooficiais nas respectivas CCAA de acordo cos seus Estatutos”.

Por tanto, a respeito do español estabelécese a obrigación de que todos o coñezan e o direito a usalo, e os demais indícase que poden ser cooficiais, sen precisar o grao de cooficialidade. Nunha norma onde non se pronuncia o lexislador, parece que debería adoptarse o criterio de darlle a mesma amplitude á cooficiliadade das súas linguas nas súas comunidades respectivas que a que ten o español en todo o Estado, mais o Tribunal Constitucional considerou que debía aplicar o criterio máis restritivo e declarou inconstitucional que as cidadáns galegos teñan tamén a obrigación de coñecer o galego, do que se segue que na mesma Galiza o idioma proprio do país, con problemas de supervivencia, está máis desprotexido que o español. No Estado español non está permitido utilizar as linguas cooficiais no Congreso nen no Senado nen na composición do Goberno. 

Na Confederación Suiza, a Constitución estabelece que

“1.       As linguas oficiais da Confederación son o alemán, o francés e o italiano. O retorromano é tamén unha lingua oficial nas relación que a Confederación manteña con persoas de lingua retorromana.

2.     Os cantóns determinarán as súas linguas oficiais. A fin de preservar a harmonía entre as comunidades lingüísticas, vixilarán porque se leve a cabo unha repartición tradicional das linguas tomando en consideración as minorías lingüísticas autóctonas. ...

5.      A Confederación apoiará as medidas que tomen os cantóns de Grisóns e o Tesino para a conservación e promoción das linguas retorromano e italiano” (Art. 70).

Como podemos observar, non hai cor entre a lexislación española, tendente a aniquilar as linguas das nacións periféricas, e a suiza, sumamente respeitosa coas linguas oficiais e tendente a fomentar o respeito das diversas linguas e a súa supervivencia. Non hai en Suiza nengunha lingua imposta a todos con obrigatoriedade e non por iso se vén abaixo o mundo, senón que se fomenta a igualdade entre todos os cidadáns e todos os pobos. No Estado español parece obrigado apuntarse á brigada aniquilacionista para non ser suspeitoso de radicalidade e de antiespañolismo.

En Suíza, a CFCS estabelece que nos membros do Consello federal, que é o órgao gobernativo, ten que haber unha “representación adecuada das rexións e das linguas nacionais” (Art. 174).

A CCB, artigo 6,  determina que:

“1.       O alemán e o francés son as linguas cantonais e oficiais.

2.         As linguas oficiais son:

a. O francés no Xura bernés,

b. O alemán e o francés no distrito de Biel-Bienne,

c. O alemán nos outros distritos”.

Neste país non hai conflito lingüístico de nengunha clase porque non se pretende impoñer unha lingua sacrosanta e supeditar o coñecimento das demais a esa lingua imperial. 

4.7.- Relacións coas igrexas

 O PCRFE estabelecía no seu art. 36: “Queda prohibido á nación ou ao Estado federal, aos Estados rexionais e aos Municipios subvencionar directa nen indirectamente nenfún culto”.

A CE estabelece que “nengunha relixión terá carácter estatal. Os poderes públicos terán en conta as crenzas relixiosas da sociedade española e manterán as conseguintes relacións de cooperación coa Igrexa Católica e as demais confesións” (Art. 16.3). Con todo, as relacións coa Igrexa Católica réxense polo concordato coa Santa Sede, asinado o 3/01/1979, unha semana após ser aprobada a Constitución, para bendicer o Concordato asinado polo réxime franquista en 1953, e darlle aparencia de lexitimidade constitucional, co fin de garantir a situación de privilexio desta  confesión relixiosa. Non se trata dun acordo mutuo bilateral entre partes e con contrapartidas para ambas, senón dun compromiso unilateral do Estado para beneficiar a Igrexa Católica á custa dos contribuínes e sen contraprestación de nengunha clase, e nunha cantidade que o mesmo Goberno sería incapaz de calcular a cantidade exacta que se detrai das arcas públicas por este conceito.

            O Concordato, no seu artigo II estabelece: “1. O Estado comprométese a colaborar coa Igrexa Católica na consecución do seu adecuado sustimento económico, con respeito absoluto do principio de liberdade relixiosa”.

O que acarreta o Estado á Igrexa está constituído por dous compoñentes:

            a) unha aportación directa, que na actualidade é 0,7 por cento da renda de cada cidadán que marque o recadro do formulario da declaración do IRPF,  e

            b) un montante de impostos moi importante dos que fica isenta.

No artigo do Concordato IV é eximida dos impostos do IBI dos imóveis urbanos, impostos reais, entre eles o IVA, e impostos sobre a renda e o patrimonio, imposto de sucesións, doazóns e transmisións patrimoniais, isención das contribucións especiais e da taxa de equivalencia, ao tempo que estabelece deducións fiscais para as cantidades acarretadas á Igrexa. Todas estas cantidades teñen que suportalas tantos os seus fieis como todos os demais cidadáns, porque este diñeiro non se detrai só dos que marcan o recadro indicado, senón de todos e cada un dos demais, e todos, dalgunha maneira se ven afectados, tamén os que non fan declaración da renda, porque a isención de impostos tamén lles prexudica a eles. Por exemplo, terán que pagar máis de IBI ou terán menos servizos públicos porque hai institucións que están isentas. Esta cesión de privilexios unilateral deixa sen marxe nengún de manobra as CCAA. 

A CFCS estatúe que: 

“1.         A regulamentación das relacións entre a Igrexa e o Estado é competencia dos cantóns.

2.       Dentro do límite das súas respeitivas competencias, a Confederación e os cantóns poderán tomar as medidas necesarias para manter a paz entre os membros das diversas comunidades relixiosas” (Art. 72).

Na CCB están recoñecidas as igrexas: Evanxélica Reformada, Católica Romana e Católica Cristiana. A respeito da organización e finanzas, o Cantón de Berna estatuíu que

“1.       As igrexas cantonais elexen as súas autoridades de acordo cos principios democráticos.

2.         Arráxanse a si mesmos dentro das parroquias.

3.       Financian os seus gastos coas contribucións das súas parroquias e coas contribucións feitas por lei polo Cantón” (Art. 123).

En cada parroquia organízase un Consello Parroquial,

“1        ...composto polos membros da igrexa cantonal afectados que residen nesa parroquia.

2.         Os consellos parroquiais elexen o seu proprio clero.

3.         Teñen poder de criar unha taxa eclesial” (Art. 125)

4.8.- Direito civil e penal

O artigo 48 do PCFRE estabelece que “O Poder xudicial será exercido por Xurados e Xuíces, dos que o nomeamento non dependerá xamáis dos outros Poderes públicos”. Deste modo evitaríase a dependencia total do poder xudicial a respeito do partido ou partidos que apoian ao goberno, como sucede na actualidade, que impede que exista unha auténtica división de poderes no Estado español, condición imprescindíbel para que exista democracia.

            Neste Proxecto conformábanse os tribunais seguintes: os Municipais, un tribunal de faltas nomeado directamente polo pobo; os de Distrito, con xuíces nomeados por oposición; os Tribunais de Audiencias, composto por zuíces de distrito ascendidos; e o Tribunal Supremo Federal, composto por tres maxistrados por cada Estado da Federación, que entendería dos asuntos hoxe encomendados ao Tribunal Constitucional e tamén dalgúns asuntos competencia do Tribunal Supremo, mais este estaría moi desconxestionado porque grande parte do que hoxe este ten encomendado sería sentenciado polos Tribunais dos Estados.

No PCEG adapta para o Estado Galaico as previsións da Constitución da República. O Tribunal municipal será elexido polos habitantes do Concello; os xuíces de distrito polo Tribunal Supremo do Estado e os do Tribunal Supremo por ascenso dos xuíces de distrito e nomeados pola Asemblea rexional.

A CE atribúe ao Estado competencia exclusiva na Administración de Xustiza, na lexislación mercantil, penal, penitenciaria, laboral, salvo no referido a conservación, modificación e desenvolvemento polas CCAA dos direitos civís, forais ou especiais, alí onde existan”(Art. 149. I, 5º-8º). Como se pode observar non fica practicamente nada que non lle estexa encomendado ao Estado.

De aí que o EAG se limita a citar entre as competencia de Galiza en xustiza: “2. Fixar a delimitación das demarcacións territoriais dos órganos xurisdicionais en Galicia, tendo en conta, entre outros criterios, os límites dos tradicionais partidos xudiciais e as características xeográficas e de poboación” (Art. 20.2).Críase o Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, mais non superior senón que o Superior é o Supremo, que é quen decide dos recursos de casación e revisión, nen é de Galicia senón un Tribunal de Xustiza da España na Galiza.

Na CFCS, Art. 122, estabelécese que

“1.       A lexislación en materia civil emana da competencia da Confederación.

2.    A organización xudicial, o procedimento e a administración da xustiza en materia civil é competencia dos gobernos cantonais”. 

No Direito Penal sucede o mesmo:

“1.       A lexislación en materia de direito penal emanada competencia da Confederación. ...

3.       Os cantóns son competentes para a organización, o procedimento xudicial e a administración da xustiza en materia de direito penal”.

O Tribunal Supremo é a autoridade xudicial suprema da Confederación, e ten os cometidos do Tribunal Constitucional e algunha do Tribunal Supremo en países como España, pois grande parte delas foron transferidas aos Cantóns, e outras competencias son reguladas por lei.

Na CCB a aplicación da xustiza corre a cargo das Cortes Civis, Penais e Administrativa. As Cortes Civís, para a xurisdición civil, integrada pola Suprema Corte Cantonal e os seus presidentes; a Corte Penal, para a xurisdición penal, está integrada polos Presidentes, Distritos, Cortes Xuvenís, Corte Criminal Económica, e a Corte Suprema. A Corte Administrativa é unha corte de última instancia para as desputas legais administrativas.

4.9.- Institucións financeiras

No PCFRE non fala nada das institucións financeiras.

O Art.86 do PCEG estipula a criación dunha banca pública galega: “Críase un Banco hipotecario para todo o territorio galego. O seu capital, funcións, duración, garantías e estatutos, serán obxecto dunha lei”.

O EAG no seu artigo 30.5 decreta que, dentro da planificación estatal, a CAG ten a competencia exclusiva sobre: “5. Institucións de crédito corporativo, público e territorial e caixas de aforro”. O nacionalismo galego sempre defendeu a criación dunha Banca pública galega, mais sempre contou coa firme oposición do PP e as reticencias do PSOE.

A Constitución Suíza especifica a respeito dos bancos e aseguradoras que

“1.      A Confederación regulará a actividade dos bancos e da bolsa tendo en conta con iso a función e situación particular dos bancos cantonais.

2.         Poderá ditar normas sobre servizos financeiros noutros ámbitos” (Art. 98).

Dotouse dunha Banca Nacional Suiza coa función de desenvolver “unha política monetaria dirixida a servir os intereses xerais do país; adminístrase coa cooperación e so a vixilancia da Confederación” (Art. 99.2).

A CCB, no seu Art. 53, cría a banca pública cantonal: “O Cantón porá en marcha unha banca co obxectivo de impulsar o crecimento económico e o desenvolvimento social. A Banca axudará o Cantón e as comunas no cumprimento das súas obrigacións”.

4.10.- Facenda

No Título V do PCFRE non fala explicitamente da Facenda da República Federal, mais si dunha serie de faculdades dos Poderes Públicos da Federación que serían imposíbeis de xestionar sen unha axencia tributaria, entre os cales están: a débeda nacional, empréstimos nacionais, constribucións e rendas que sexan necesarias para o mantimento dos servizos federais e envío de delegados aos Estados para a percepción dos tributos.

O art. 57 do PCEG cría a Dirección de Facenda, e o art. 75 estabelece que “A Asembleia rexional procederá á organización da Facenda e confeccionará os orzamentos, propendendo á unidade na imposición e percepción dos tributos”.

A CE atribúe ao Estado a competencia exclusiva da Facenda Xeral e Débeda do Estado (Art. 149.I, 14º).

O artigo 44 do EAG precisa os ingresos da facenda de Galicia.

A CFCS atribúe á Confederación a competencia para perceber impostos directos (Art. 128), o IVA (Art. 130), estabelecer impostos sobre o consumo (Art. 131), ostentar o monopolio da política monetaria (Art. 99), xestionar as finanzas (Art. 126), regular os principios rexedores do do sistema impositivo (Art. 127), fixar os principios da harmonización fiscal (Art. 129), promover a compensación financeira entre cantóns (Art. 135).

O artigo 76 da CCB atribúe ao Parlamento a competencia sobre os poderes financeiros seguintes:

“a.       O orzamento,

b.         As contas cantonais

c.         A taxa básica de tributación,

d.         Os límites de nova déveda,

e.         O gasto que non é responsabilidade do Goberno Cantonal”.

O art.. 89 precisa os poderes financeiros do Goberno Cantonal:

“1       O Goberno Cantonal prepara o plano financeiro e aproba o orzamento e contas cantonais para submetelas ao Parlamento Cantonal..

2          Decide sobre:

a. os novos gastos non periódicos de até un millón de francos,

b. novos gastos periódicos de até 200 mil francos,

c. os gastos relacionados.

3          Decide sobre a venda de bens imóveis así como a compra de bens imóveis co obxectivo de investir.

4          Proporciona os recursos financeiros necesarios”.

Os recursos dos cantóns están constituídos, segundo o artigo 102 da CCB,  por:

          “a pola cobranza de taxas e outras direitos,

          b dos rendimentos obtidos polos seus activos,

          c das contribucións obtidas pola Confederacións e terceiras partes,

          d pola captación de empréstimos e outros pasivos remunerados”.

Os impostos do Cantón son, segundo o art. 103:

          “a. unha renda e imposto sobre a riqueza sobre as persoas físicas

          b. un beneficio e imposto do capital sobre as entidades legais,

          c. un imposto do capital mobiliario”

4.11.- Forzas de seguranza

O PCFRE inclúe entre as faculdades da Federación, no Título V, as “6. forzas de mar e terra e nomeameto de todos os seus chefes”, e a  “22. Conservación da orde pública federal e declaración de estado de guerra civil. 23. Restabelecimento da lei por meio da forza e cando un motín ou unha sublevación comprometan os intereses e direitos xerais da sociedade en calquera ponto da Federación”, mais non concreta que comprende exactamente esa orde pública federal, se ben, polo que se inclúe no PCEG dedúcese que só inclúe, alén da defensa frente ao exterior que compete ao exército,  a orde pública do órgaos estritamente federais, pois o Poder Executivo galego cría, (art. 57), entre as Direccións, hoxe correspondentes ás Consellarías, unha para Xustiza e policia e outra para Gobernación, mais non precisa as funcións destas dúas Direccións e o cometido dos policias. Os Estados tamén poderán manter as súas forzas de seguranza mais coa limitación de que “non poderán manter máis forza pública que a necesaria para a súa policia e seguranza interior” (Art. 101).

No artigo 71 do PCEG estabelece que “O Estado organizará o seu exército de acordo cos últimos adiantos da arte militar”, sería un exército de voluntarios retribuídos, que é de supoñer que sería dependente da Dirección de Gobernación. Alén, pois, do exército da Federación, existitía un exército dos Estados.

A CE encomendou ao Estado a competencia exclusiva sobre “Seguranza pública, sen prexuízo da posibilidade de criación de policias polas CCAA na forma en que se estebeleza nos seus Estatutos no marco do que dispoña unhalei orgánica” (Art. 149. I. 29). O Art. 27.25 do EAG irrogouse como competencia exclusiva: “A criación dunha Policía Autónoma, de acordo co que dispoña a lei orgánica prevista no artigo 149. 1. 29.º da Constitución”, mais a faltade vontade política por parte do PP principalmente e a indiferenza do PSOE a citada competencia non se puxo aínda en práctica, contrariamente oa que acontece en Euskadi e Catalunya.  

A Constitución da Confederación Suíza confía a seguranza á Confederación e aos Cantóns, Art. 57:

“1        A Confederación e os cantóns protexerán a seguranza do país e a protección da populación  no marco das súas competencias.

2.         Coordenarán as súas competencias en materia de seguranza interior”.

A Confederación Suíza dispón dun éxercito federal con servizo militar obrigatorio e tamén voluntarios, e os Cantóns tamén poden dispor do seu: “3 A entrada en acción do exército é competencia da Confederación. Os Cantóns poderán dispoñer as súas tropas armadas para manter a orden no seu territorio no caso de que os meios dos que dispoñen as autoridades civís no sexan suficientes para combater una ameaza grave que pese sobre a seguranza interior” (Art. 58). Segundo o artigo 60 da Constitución Suiza, “2 A criación de forzas cantonais, o nomeamento e promoción dos oficiais das citadas forzas, así como a subministración dunha parte do equipamento son competencia dos cantóns dentro dos límites fixados polo Direito Federal”.

O Art. 37 da CCB estabelece que “O cantón e as comunas asegurarán a orde pública e a seguranza”.

4.12.- Aprobación e reforma da constitucións e estatutos

O PCFRE confiaba a reforma da Constitución ás Cortes sen precisar o quorum preciso, mentres que PCEG estabelecía que a reforma da Constitución do Estado (galaico) podía levarse a cabo pola Asembleia Rexional ou pola metade máis un dos cidadáns inscritos no padrón eleitoral do Estado (Art. 100), correndo a iniciativa a cargo da Asemblea Rexional.

Na CE non existe a posibilidade de que a cidadanía presente unha proposición para aprobar a CE ou reformala, por estar encomendada a súa reforma ás representacións partidarias existentes nas Cortes. A única intervención que teñen os cidadáns é a de ratificar o que decidan os seus representantes. A iniciativa pode partir do Congreso, do Senado ou dos Parlamentos das CCAA.  Calquer proxecto de reforma para que poida ser aprobado debe ser votado favorabelmente polos tres quintos dos deputados de ambas camaras ou, en caso de discrepancia, pola maioría absoluta do Senado e os dous terzos do Congreso. Se a reforma afecta á cláusulas de intanxigilidade, que son as que afectan ao Título Preliminar (soberanía, nación española, linguas, ...), arts. 1-9; ao capítulo Segundo, Sección 1ª do Título I e ao Título II, que trata dos direitos fundamentais,e ao Título II, que trata da Coroa, necesítase que a reforma sexa aprobada polos dous terzos de ambas cámaras, disolución das Cortes e de novo aprobación polos dous terzos das novas cámaras. Isto significa que para reformar a CE en aspectos considerados como máis sensíbeis, se necesitan un mínimo de 234 congresistas dos 350 existentes e 178 senadores dun total de 266. Isto fai practicamente inviábel intentar unha reforma constitucional a menos que PP e PSOE, con 295 deputados no Congreso a esta altura, dean a súa conformidade. Isto ten como consecuencia constitucións inamobíbeis pois basta que un grupo dos maioritarios se opoña para que non se poida reformar aínda que a grande maioría da populación o desexe, como acontece a esta altura coa monarquía,  que o 62 por cento da pupulación demanda que sexa submetida a votación, mais o PP non quere e non hai nada que facer por esa vía. Isto explica a insistencia dos populares e intelectuais orgánicos ao seu servizo, en convidar aos grupos que peden unha reforma constitucional que propoñan unha reforma da Carta Magna porque xa saben de antemán cal sería o resultado.   

Para seguir mellor a explicación, cumpre ter en conta que en Suiza denominan Consello Nacional ao equivalente ao Congreso; Consello dos Estados, equivale ao Senado e o Goberno sería o Consello Federal. No caso de Suiza, tanto a aprobación como a reforma da Constitución federal e da Constitución cantonal son moito máis democráticas que no Estado español e poden facerse pola aprobación da maioría do eleitorado no caso de que só teñan que ser submetidos a aprobación popular, ou do pobo e dos cantóns se ambos participan na votación (Art. 142). Pode procederse en calquera momento á reforma total ou parcial da Constitución.

“1.       A reforma total pode ser promovida quer pola vía da iniciativa popular, quer por iniciativa dun dos dous Consellos, ou tamén pode ser decretada pola Asembleia Federal.

2.         Tanto se a iniciativa emana do pobo, como en caso de falta de acordo entre ambos Consellos, o pobo decidirá se a reforma total debe ser levada a cabo.

3.         En caso de que o pobo vote a favor da reforma total, os dous Consellos serán reelexidos para levar a cabo a reforma” (Art. 193).

A reforma parcial podera ter lugar, “quer pola iniciativa popular, quer por decreto da Asembleia Federal” (Art. 194)

            Para a proposta da revisión total, parcial ou para solicitar a adopción, modificación ou abrogación de disposicións constitucionais ou lexislativas bastan 100 mil cidadáns con direito a voto (Arts. 137 e 138), o cal significa que no Estado español, admitindo o mesmo criterio serían necesarias menos de 600 mil asinaturas para presentar unha proposta de revisión total ou parcial da CE, que obrigaría a convocar un referendo. A Asembleia xeral é quen pode aprobar a iniciativa ou presentar un contraproxecto alternativo, que despois serán submetidos ambos á aprobación da populación no caso de revisión total da Constitución e da populación e dos cantóns no caso de revisión parcial. “5. Se a Asembleia federal rexeita a iniciativa, esta submétea ao voto da populación. Se a iniciativa é aprobada en votación popular, a Asembleia federal elabora as correspondentes modificacións constitucionais ou da lexislación federal” (Art. 139a). Por conseguinte, a Asemblea Federal, composta polo Consello Nacional e o Consello dos Estados, pode rexeitar unha iniciativa para modificar disposicións constitucionais, mais entón ten que submetela ao voto da populación que é quen ten a última palabra. Bastan 50 mil votos de cidadáns ou oito cantóns para que se teña que submeter a voto popular unha lei ou disposiciòn federal ou un tratado internacional (Art. 141).

Na Galiza, o EAG determina que

“a)       A iniciativa da reforma corresponderalles á Xunta, ao Parlamento galego, por proposta dunha quinta parte dos seus membros, ou ás Cortes Xerais.

b)       A proposta de reforma requirirá, en todo caso, a aprobación do Parlamento galego por maioría de dous terzos, a aprobación das Cortes Xerais mediante lei orgánica e, finalmente, o referendo positivo dos electores”.

Ou sexa, que o pobo non ten intervención nengunha no tocante á iniciativa de reforma, mais si pode iniciarse por parte das Cortes Xerais sen intervención nengunha nen dos eleitores galegos nen dos seus representantes. O pobo non ten outro rol que o de ratificar o que propoñen os políticos.

En Suiza, a CFCS estabelece que:

“1     Cada cantón dotarase dunha  Constitución democrática. Ésta necesitará a aprobación da populación e deberá poder ser reformada se así o solicitar a maioría do electorado.

2      As Constitucións cantonais terán que estar garantidas pola Confederación. Esta poderá garantilas se non son contrarias ao Direito Federal” (Art. 51).

Unha constitución como a suiza evitaría o esperpento de que un 62 por cento do eleitorado español quer votar monarquía ou república, mais non pode porque o bipartito PP-PSOE llo impede, alegando que non é o momento, por ser os xuíces exclusivos dos momentos oportunos.

O Cantón de Berna, con 6 mil quilómetros cardrados e perto dun millón de habitantes, apela tamén aos mesmos referendos que a Confederación para reformar parcial ou totalmente a súa Constitución, presentar proposiciónsde lei, modificar ou rexeitar leis, a conclusión ou apertura de negociacións para a conclusión ou modificación dun acordo intercantonal ou internacional, suxeitos a referendo, e a preparación dun decreto do Parlamento cantonal se está suxeito a referendo. Precísanse 15 mil asinaturas de eleitores, salvo para a reforma total que se necesitarían 30 mil. Isto significa que na Galiza, guardando a mesma proporción, necesitaríanse unhas 42 ou 84 mil asinaturas respeitivamente para proceder a unha revisión parcial ou total do Estatuto. A reforma pode facerse en todo momento e a iniciativa pode provir do Parlamento Cantonal ou dunha iniciativa popular, que é o brigado submetela a referendo (Art. 129).

É difícil entender, após o que levamos exposto que moitos contertulios políticos dos meios de comunicación se afanen en demostrarnos que España xa é un estado federal. En todo caso só se pode facer esta afirmación se clasificamos como estados federais a estados que, por moito que se aproprien desta denominación, non responden ás características e requisitos mínimos imprescindíbeis dun auténtico Estado federal, que son o pacto e a soberanía das partes pactantes.

5.- O federalismo no Estado español

5.1.- O federalismo en Pi i Margall

O federalismo aparece no Estado español a finais do século XVIII ou principios do XIX, ligado a posicionamentos progresistas e republicanos. O autor que máis influencia exerceu sobre el e sobre o seu máximo representante Pi i Margall (1824-1901) foi o socialista francés Pierre Joseph Proudhon (1809-1865), que publica no ano 1959 o Principio Federativo, en defensa do Tratado de Villafranca que puxo termo á guerra de Francia e Italia contra Austria e que reunía nunha confederación a todos os reinos do antigo Lacio. Para Proudhon, a soberanía correspóndelle aos grupos naturais que cohabitan nun determinado territorio, que ten como premisas básicas a súa liberdade e a descentralización administrativa. O ideal federalista realízase a través dunha serie de formacións políticas intermedias ou colectividades, que desenvolven a súa función dun xeito autónomo, e realizan pactos entre si que despois se estenden a unidades máis amplas: municipios, provincia, nacionalidade.

Pi i Margall, en seguimento de Montesquieu, parte da facto de que os direitos humanos están moito máis respeitados nas pequenas que nas grandes nacións, nas nacións federais que nas unitarias. Rusia, a máis vasta das grandes nacións é tamén a máis autocrática³. Define a federación como "un sistema polo cal os diversos grupos humanos, sen perder a súa autonomía no que lles é peculiar e propio, asócianse e subordinan ao conxunto dos da súa especie para todos os fins que lles son comúns. É aplicábel, como levo dito, a todos os grupos e a todas as formas de goberno. Estabelece a unidade sen destruír a variedade, e pode chegar a reunir nun corpo a humanidade toda sen que se menoscabe a independencia nen se altere o carácter das nacións, provincias nen pobos"⁴. En España a federación debe facerse sobre a base das antigas provincias que outrora foran reinos independentes.

5.2.- Autonomismo e antifederalismo en Ortega e Gasset

 

 5.2.1.- Unidade de soberanía e café para todos

 

Ortega foi un precursor do moderno Estado autonómico, baseado na unidade de soberanía da nación española e na subordinación das nacións periféricas, que fican constituídas en órgaos do Estado, sen posibilidade de formar un Estado propio. En La redención de las provincias, defende a autonomía rexional, con obxecto de incentivar a vida local, ou sexa, con unha finalidade puramente técnica, de eficacia, e porque , segundo el,  a soberanía debe permanecer indivisa. No programa do seu partido, «Agrupación al Servicio de la República», afirma que é preciso combater o federalismo, "idea anticuada, caracteristica do antiestatismo do século XIX nos seus comezos. ... A diferencia entre autonomismo e federalismo, consiste en que este suscita a terríbel cuestión das soberanías particulares, o cal nun Estado durante séculos unitario sería unha absoluta regresión"⁵. Este programa levaba a advertencia de que non debería ser publicado, e o motivo non é suspeitoso. Había nel unha serie de aspectos que non debían chegar a coñecemento público, e sen dúbida, un deles era o tema da distribución territorial do poder. Había que oporse a unha auténtica distribución territorial do poder no Estado, negándose en redondo a recoñecer os direitos derivados da soberanía das nacionalidades, e, por tanto, había que condenar o federalismo como algo anticuado, e, ao mesmo tempo, afagar os anseios de autogoberno das Comunidades diferenciadas, pregando a autonomía, na que o poder fique sempre en mans do Estado central. Castelao alude veladamente a esta teima orteguiana no Sempre en Galiza con estas palabras: “aquelas Cortes dispoñíanse a votar favorablemente unha enmenda dos federalistas; pero a intuición foi vencida pola lóxica... Os deputados intelectuais, que moraban no «Olimpo» parlamentario, afogaron a decisión das Cortes”⁶.

Frente á valoración positiva que ten para Castelao o federalismo de Pi i Margall considera Ortega -setembro 1931- que é máis respectábel pola calidade dos seus fieis que polo rigor e agudeza do seu sistema. Antes e por acima deste federalismo está a forma xurídica do Estado federal, que se contén na historia do Direito político, que é o que el vai defender. Comparando o federalismo co autonomismo estabelece: primeiro, que son distintos; segundo, que a penas teñen que ver entre si; e terceiro, que son máis ben tendencias antagónicas. "O autonomismo é un principio político que supón xa un Estado sobre cuxa soberanía indivisa no se discute porque non é cuestión"⁷. Certas funcións do Poder político entréganse a órganos secundarios, mediante unha descentralización política e administrativa, pero sen poñer en cuestión a soberanía. "O federalismo, en cambio, non supón o Estado, senón que, ao revés, aspira a criar un novo Estado, con outros Estados preexistentes, e o específico da súa ideia redúcese exclusivamente ao problema da soberanía. Propón que Estados independientes e soberanos cedan una porción de súa soberanía a un Estado novo integral, quedándose eles con outro trozo da antiga que permanece limitando o novo Estado recén nacido"⁸.

            Nesta aproximación conceptual de Ortega hai varias imprecisións. En primeiro lugar, o federalismo non ten porque partir de Estados xa constituídos, como é o exemplo de Bélxica, que partiu das comunidades non estatais flamenga e valona; aspira a criar un Estado diferentemente estruturado, e, nese sentido, novo; o definitivo non é que Estados independentes e soberanos cedan parte da súa soberanía, senón simplemente que diversas entidades territoriais pacten en plano de igualdade. A soberanía si hai que presupoñela, porque é un requisito para poder pactar, pero non a independencia previa. Basta que o Estado, que mantén submetidas diversas comunidades, as recoñeza como maiores de idade e con liberdade de pactar.

Ten razón Ortega cando deslinda o problema competencial do problema do federalismo, de tal xeito que pode darse perfectamente que un Estado autonómico teña máis competencias que un Estado federal e que este funcione dun xeito moi centralizado, pero o problema fundamental é o do recoñecemento da personalidade dos que pactan, a maioría de idade, que non se recoñece no Estado autonómico e si no federal. "Pode, en principio, o federalista non inmutarse porque o Estado superior asuma tal importante función do Poder público, sempre que fique claro que a orixen deste poder e de todo o seu exercicio depende da soberanía dividida, plural e permanente, de aqueles Estados que se federaron"⁹. Trátase, pois, do foro e non do ovo, aínda que o foro vai xeralmente asociado co ovo. O federalismo preocúpase do problema da soberanía, mentres que o autonomismo preocúpase de "como haxa maneira de exercer en forma descentralizada as funcións do Poder público que aquela soberanía criou"¹⁰. Precisa Ortega que o federalismo sempre supuxo un movemento de concentración e, por conseguinte, un movemento de relativa desautonomía, mais isto, como demostra o caso belga, non ten porque ser así. Non cita Ortega outra característica que tamén é fundamental, que consiste en que no Estado federal, os membros federados contribúen a conformar a vontade política nacional, mentres que no Estado autonómico o Goberno central estabelece as directrices a seguir sen contar con entes territoriais autónomos.

Para Ortega, un Estado federal é un conxunto de pobos que camiñan cara a súa unidade, mentres que un Estado unitario que se federaliza é un organismo de pobos que retrograda e camiña cara a súa dispersión¹¹, mais isto non é sempre así. Iugoslavia era un Estado federal e desintegrouse, mentres que Bélxica era un Estado unitario que se federalizou e mantense unido. As tensións poden darse nos dous, mais nos nosos días o frecuente é que surxan nos Estados unitarios, como España, Reino Unido, Italia, Francia, etc. que non aceptan máis que unha soberanía, a soberanía do pobo dominante.

5.2.2.- Intervención antifederalista na discusión da Constitución de 1931

Ortega adoptou un ton catastrofista e apocalíptica para que non se estabelecese a República federal nas Cortes de 1931. A reforma da soberanía é "de tal modo grave, que non é lícito intentala, se non estamos explícitamente seguros de que o pobo español se dá conta da tremenda opración que vamos a realizar nel. Nen vós nen eu estamos nesta data seguros de que o pobo español, que se dormiu esta noite dono dunha soberanía unida, sabe, suspeita, que, ao despertarse, vai encontrarse a súa soberanía dispersa. Non, iso non"¹². Perdeuse, deste xeito, unha ocasión magnífica, debido a intervencións como a de Ortega, de implantar unha República federal, como en moitísimos outros países, e solucionar así, dunha vez, dun xeito racional o problema da distribución territorial do Poder. Desta arte, as tensión continúan a esta altura, coa ameaza terrorista, descontento das nacionalidades periféricas, etc.

Para Ortega, cumpre non tocar o problema do subsolo, da soberanía e dentro da única existente dar a maior autonomía posíbel, pero vemos que esta estratexia non solucionou o problema, agravado, ademais, coa aplicación do repetido «café para todos».

Con motivo da discusión do Estatuto de Catalunya, confesa que o día en que se debateu no texto constitucional o tema do federalismo, estaba aterrado polo feito de que se puidese decretar a Constitución federal de España, porque isto suporía a compartición da soberanía¹³. Por tanto, para Ortega o federalismo non se reduce a unha mera distribución territorial do poder, de carácter aséptico, senón que implica compartición da soberanía e ese foi o motivo da súa oposición ao sistema federal. Seguramente este é o motivo polo cal se opuxo tallantemente sempre a este sistema o presidente Aznar. Nos nosos días hai varios politólogos que identifican as actuais autonomías españolas co federalismo, seguramente por consideralos a ambos os dous como unha mera descentralización político administrativa, e tamén porque así poden suster mellor as súas teses de oposición ao incremento do poder territorial das comunidades autónomas.

5.3.- O autonomismo en Julián Marías

5.3.1.- Noción de autonomía

A autonomía "oponse á heteronomía. Quen se dá as súas proprias leis, quen  se rexe segundo as súas proprias normas, é autónomo; quien as recebe doutro, heterónomo. En asuntos histórico-sociais, máis concretamente políticos, unha sociedade é autónoma cando as súas leis proceden dela mesma e non doutra. Un país independente é o pleno exemplo de autonomía; unha colonia, administrada pola metrópole, de heteronomía"¹⁴. A definición anterior é corrixida de seguida por Julián Marías para facela inoperante. Hai que definir quen é o autós. Non o é nen a familia nen a humanidade inteira, senón outros niveis intermedios. Se Cataluña goberna Galicia ou Andalucía Castela hai heteronomía, pero "se os aragoneses xuntos ou todos os españois ou os europeus unidos se dan leis e normas comúns, non hai heteronomía, senón autonomía, e a de cada grupo non sofre por non estar isolada, senón con outros"¹⁵. JM pergúntase canta autonomía debe terse, e responde: “toda a necesaria en cada nivel, desde o Concello até a nación, e nunca a que signifique tomar decisións unilaterais sen contar coos demais”¹⁶. Mais a isto pode obxectarse que se hai que contar cos demais xa non hai autonomía senón heteronomía.

De acordo coa definición do Julián Marías, xa se pode constatar a reducida autonomía de que desfruta a nosa terra nestes momentos. Está lonxe da autonomía das nacións independentes pois non goza dos seus direitos como colectividade diferenciada. A súa autonomía é unha concesión gratuíta do Estado español, que pode de novo eliminala, diminuíla ou coartala, e de facto foi cerceándoa progresivamente. A demanda dunha maior autonomía é unha constante no nacionalismo galego. Manuel Murguía expresaba no ano 1889, no discurso de resposta a Sánchez Moguel, os seguintes desexos para Galiza:

"Non quer que o poder central, que a descoñece, a goberne de todo e como a colonia, antes como a pobo importante sobre o cal pesan tan especialmente as cargas necesarias para o sustentamento do Estado. Non se avén a que cada lei que se promulga co fin de protexer os intereses xerais, veña ferir os seus. Parécelle mal que as súas principais poboacións vivan vida anormal, grazas ao absentismo que as maltrata, absentismo das intelixencias e da riqueza, mellor dito, das clases ricas. Non quer que os alleos veñan gobernarnos. Desexa que a súa língua sexa tan oficial como a do Estado: Que os que teñen de administrar xustiza e dirixir a conciencia do home no noso país, sexan escollidos de entre os seus fillos. Que nas reformas necesarias ao seu benestar, se lle escoite por inteiro e tendo en conta os ecos todos da opinión xeral. Que os nosos homes públicos non nolos manden da corte, feitos e consagrados, como quen remesa a mercadoría á que o Estado todopoderoso lle puxo o seu selo imaculado; nunha palabra, quer a descentralización máis completa, baixo todos os aspectos e en todas as ordes, no moral, no intelectual, no político, e no dos intereses materiais"¹⁷. Podemos observar como o poder central era visto como un centralismo absorbente e de carácter colonial, sen ter en conta os intereses de Galiza como pobo diferenciado; que as leis non contemplaban a especificidade e intereses da nosa nación nen a opinión xeral dos naturais da nosa terra; a emigración dos capitais e dos talentos galegos desangraban ao país; os gobernantes, xuíces, homes públicos e cargos eclesiásticos eran confiados a persoas alleas a Galiza, ...

En canto á expresión «xuntos» e «todos unidos», cómpre facer algunhas observacións. Se realmente se tratase de todos, xuntos ou unidos, ou sexa, que as decisións se tomasen por consenso, non habería nada que obxectar ao que di Julián Marías, pero se os españois, que constitúen a maioría da Cámara lexislativa, deciden que os cataláns, vascos e galegos, en contra da súa vontade, non desfruten dos seus direitos colectivos, habería autonomía dos españois mais heteronomía e non autonomía de aqueles. Se as Cortes deciden, aínda que maioritariamente, limitar, suprimir ou coartar as liberdades e direitos dos pobos diferenciados, impedir o cultivo da súa lingua, cultura, etc., habería heteronomía e non autonomía. Pódese afirmar que decidimos todos xuntos cando unha lei como a do ministro Wert decide aspañolizar Catalunya? É inclusive ridículo supoñelo.

Ademais, de aceptar o razoamento de JM sería difícil falar de heteronomía. Na antiga Unión Soviética, tamén se podía dicir, dun modo parello, que gobernaban os ucrainos, bielorrusos, xeorxianos, lituanos, etc., porque podían participar no goberno central e presentar proxectos colectivos, pero non se podía falar de autonomía deses pobos senón de heteronomía, porque as decisións emanaban do Centro sen ter en conta os intereses da diversas repúblicas que constituían a Unión. Por outra parte, non importa a orixe das persoas que gobernan, pois sempre se encontrarán persoas dispostas a colaborar cos inimigos do seu propio pobo, senón os criterios e apoios con que se goberna. En España, durante o réxime do Xeneral Franco, houbo moitos ministros galegos no goberno, pero non había autonomía galega de nengunha clase, porque a voz de Galiza ficaba totalmente silenciada e enmudecida.

Xa na etapa democrática, cando se negociou a incorporación á Comunidade Europea, a voz de Galiza non se escoitou para nada, nen se escoita cando se trata de reordenar o sector pesqueiro, leiteiro, a construción naval, o sector financeiro, a nosa lingua e cultura, defensa, asuntos exteriores, en grande parte a educación, etc. etc. Aínda o día 3 de febreiro de 1993, apareceu na imprensa unha resolución do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia polo que se nos denega a competencia para regular as capturas nas augas exteriores. Non desfrutamos, por tanto, de autonomía senón de heteronomía, porque o controle dos nosos recursos, dos nosos intereses, etc. non está nas nosas mans senón en mans alleas, que deciden moitas veces de acordo con criterios contrarios ás nosas conveniencias.

Se se lle obriga a un grupo a estar cos outros, en contra da súa vontade, sería a negación mesma da autonomía. Se sofre ou non por estar cos outros é distinto, mais o problema consiste en ver quen decide con quen se está. Se eu quero estar cos outros e non se me deixa, hai heteronomía, pero, igualmente, se decido viver isolado e non se me deixa, hai tamén heteronomía, sen importar en absoluto que gañe ou que perda. Cando a un escravo se lle di que é máis conveniente para el viver submetido, como dixo Aristóteles, podería darse o caso de que efectivamente fose certo, nalgunha eventualidade, mais en todo caso a escravatura é a mesma negación da autonomía.

En 1989, critica o modo de entender as autonomías como instrumentos de isolamento e empobrecemento, limitación da competencia, provincianismo. “En lugar de estimularse a personalidade das rexións e unha saudábel rivalidade fraterna entre elas, ... tenden a converterse en coutos cerrados, satisfacción de intereses e vanidades de reinos de taifas”¹⁸. A misión das autonomías -1993- debería ser fortalecer a personalidade das rexións, pero de facto estanse a converter en factores de angostura, narcisismo e indiferenza para co resto da nación. “E aquelas que teñen, ademais da lingua común española, unha particular, en lugar de enriquecerse con ela considérana como única propria, quer dicer, como factor de isolamento, e segréganse dunha cultura milenaria e dunha comunidade de trescentos millóns de persoas e, de paso, dos incontábeis centos de millares de libros que se poden ler en español”¹⁹. JM apela aos españois a que saiban o que son e non se deixen desposuír das súas posesións. 

5.3.2.- Autonomía e unidade de España

 

  A autonomía debe conciliarse coa unidade de España e por iso combate JM aos que "tratan de impedir a autonomía das rexións dentro dunha España firmemente unida"²⁰. Cando se estabeleceu a autonomía catalana, saudouna con alegría, especialmente porque se fixo “sen a menor ameaza á unidade de España”²¹. Con todo, xa en 1981 se mostra alarmado, pois considera que a existencia de partidos rexionalistas é negativo porque onde os hai "estase caindo nun irrealismo que, se non me engano, vai ser devastador. O contido negativo das autonomías vai resultando visíbel"²². En España confundiuse rexión con rexión autónoma, pero mentres que algunhas desexaban a autonomía, outras nunca tiveron necesidade da mesma. "Isto levou a finxir a necesidade e a apetencia de autonomías, o cal contribuíu non pouco ao desprestixio xeral da concepción autonómica; más aínda, deslizouse a ideia de que a autonomía constitúe unha «superioridade», que canta máis autonomía é mellor, que o valor ou a dignidade das rexións se mede polo grao da súa autonomía. Todo isto é ridículo, e  levou a unha situación xeral de mimetismo, cheia de riscos: gastos desnecesarios, rivalidades entre rexións, descontento das que non alcanzan o máis alto nivel de autonomía, crecente caciquismo dos grupos ou individuos entregados á demagoxía autonomista"²³.

 

5.3.3.- Centralismo e unitarismo

Toda España, -di J. Marías- a excepción de grupos minúsculos de extrema direita, acepta a autonomía das rexións e por conseguinte, hoxe -1981- non hai centralismo, nada aconsellábel, que convén diferenciar do unitarismo, perfectamente lícito e conciliábel con amplas autonomías,  que nada ten con aquel²⁴. "Cando se trata dunha forma política e social representativa e na que participan todos os individuos, grupos e rexións, non hai centralismo, xa que non hai un poder «central» imposto á totalidade dos membros, senón que o centro ou goberno nacional non é máis que a resultante das vontades converxentes da totalidade dos elementos integrantes do país"²⁵. Nunha democracia non pode haber, segundo el, centralismo, porque “las decisiones no son tomadas por ningún «centro», senón pola totalidade dos cidadáns”²⁶. O Julián Marías confunde dúas cousas totalmente distintas, como son a representación e o centralismo. Francia foi sempre un país fortemente centralista e non obstante era unha nación democrática. A antiga URSS era un Estado autoritario e non obstante descentralizado. Inclusive Ortega, falaba de impor as autonomías, que non se compadece coa democracia.

A respeito da negación do centralismo, hai que precisar o seguinte. O Estado pode configurarse dun xeito unitario, ou sexa, con soberanía indivisa, ou federal, ou sexa, con soberanía compartida, e o unitario, a súa vez, poder ser centralizada, como o Estado español até a década dos 80 deste século e descentralizado, como o actual Estado autonómico. O Estado federal, se se trata dun auténtico federalismo, está baseado nun pacto entre entidades políticas iguais polo cal deciden ceder parte da súa soberanía a unha entidade supranacional, a un Estado federal, encanto que o Estado autonómico está baseado nunha relación entre desiguais, entre un Estado, mal chamado nacional, que ostenta todo o poder, pero que, para solucionar certas tensión surxidas en certas comunidades «molestas», decide autolimitarse e ceder graciosamente unha parcela de soberanía ás comunidades, chamadas abusivamente, autónomas.

6.- O federalismo na Galiza

6.1.- Desenvolvimento do federalismo na Galiza

Na Galiza o federalismo xa está presente na xeración que vai propiciar o levantamento de 1846, mais non se manifestará plenamente ata o sexenio 1868-1874. En setembro de 1868 teñen lugar a nivel do Estado español unha serie de pronunciamentos que van finar co reinado de Isabel II. Na Galiza fórmanse Xuntas revolucionarias en todas as cidades e vilas con obxecto de manter a oposición ao réxime anterior que posibilite unha nova saída, ao tempo que en outubro se forma un Goberno provisional.

Galiza e Norte de Portugal

En outubro de 1868 fúndase o Partido Democrático Republicano Federal no que se incardinará o Partido Democrático da Galiza, que se presentará ás eleccións a Cortes Constituíntes de xaneiro de 1869, nas que unicamente obtivo escano Eduardo Chao. Nas eleicións de abril e agosto de 1872 só obtiveron dous deputados en cada un delas, o que acentuaría as críticas contra o Directorio, dirección do Partido de tendencia centralizadora, que vai culminar coa ruptura cos organismos centrais en xaneiro de 1873 e a constitución en febreiro deste ano do Partido Republicano Federal de Galicia.

O 11 de febreiro de 1873, proclámase a república, convocándose eleccións a Cortes Constituíntes para o mes de maio nas que o Partido Federal obtivo 37 dos 45 deputados eleitos na Galiza, que na discusiòn do proxecto constitucional votarían a prol da autonomía cantonal para a nosa Terra, mentres que, de forma paralela, os máis radicais, chamados intransixentes, exixirían a independencia do Cantón galaico²⁷ e apelaron á insurrección popular. Outros núcleos federalistas mostraron unha actitude galeguista, destacando entre as súas filas José Sánchez Villamarín, que en xuño de 1873 propuxo a creación dun Centro de Iniciativa para a nova organización da Galiza que tiña como fin coordinar e compaxinar as distintas opinións acerca do futuro modo de ser na orde administrativa e económica desta terra²⁸.

O 29 de decembro de 1874, prodúcese a restauración borbónica coa proclamación polo xeneral Martínez Campos de Alfonso XII como rei de España, que vai seguida dunha forte represión contra os federalistas e republicanos, que só a partir do ano 1881 comezan a reorganizarse, producíndose a reestruturación do partido a nivel estatal en 1882.

6.2.- Proxecto de constitución para o Estado galaico

En abril de 1883, o Consello Federal de Galicia, presidido por Segundo Moreno Barcia, formula o Proxecto de Constitución para o futuro Estado Galaico que será ditaminado por unha comisión da que formaban parte Mosquera Lequerica, Modesto Moirán e Aureliano J. Pereira, aprobado interinamente pola 1ª Asemblea Federal celebrada na Coruña en decembro de 1886 e de forma definitiva pola 2ª Asemblea celebrada en Lugo en xullo de 1887²⁹. En maio apróbase pola Asemblea xeral do partido o Proxecto de Constitución Federal, que, con lixeiras variantes, coincide co que tiñan preparado os federais xa en 1873.

No Proxecto de Constitución Fedral para o Estado Galaico, que consta de 100 artigos, declárase que a soberanía reside na totalidade do pobo galego (art. 22), todos os poderes actúan en representación do pobo; todos son electivos, amovíbeis e responsábeis; e todos recoñecen por límite das súa atribucións os direitos naturais, inalienábeis e imprescriptíbeis do home e do cidadán. Divídese o poder en:

Lexislativo, que recae na Asemblea rexional con deputados con mandato para tres anos, que non estarán sometidos a mandato imperativo se ben poden ser destituídos pola maioría de eleitores dun distrito.

Executivo, formado por unha Comisión de cinco membros: Xustiza e Policía, Gobernación, Facenda, Fomento e Instrución pública e Guerra, elixidos pola Asemblea ao igual que o seu Presidente para un mandato de tres anos os primeiros e anual o segundo. Entre as súas función, ademais de aplicar o orzamento de ingresos ao de gastos e velar pola seguranza e integridade do Estado, figuraba a de "Dispoñer da forza armada provisionalmente en caso de repentino e iminente perigo (art. 60. 3º); e

Xudicial, exercido por xurados e xuíces con independencia dos demais poderes e con un Tribunal Supremo composto por maxistrados elixidos pola Asemblea.

O Estado galego organizará o seu exército conforme aos últimos adiantos na arte militar, sobre a base do servizo voluntario e retribuído, con fin de elevar o exercicio das armas á categoría dunha profisión (art. 71). Fica estabelecido en todo o Estado un ensino primario elemental obrigatorio, gratuíto e laico (art. 78). O ensino secundario queda a cargo do Estado (galaico) (art. 79).

Ao mesmo tempo recoñece a autonomía da Nación española, na xestión do que lle é propio e peculiar. As competencias desta son:

1.º        Nas relación exteriores; tratados de paz, amizade e comercio, axencias diplomáticas e consulares.

2.º        Declaración de guerra exterior; declaración de guerra civil; conservación da unidade e integridade nacional; conservación da orde na Federación; arranxo das cuestións territoriais e competencias suscitadas entre os Estados, restablecemento da lei pola forza en caso de necesidade.

3.º        Vías xerais de comunicación terrestre, fluvial e marítima; sanidade, correos, telégrafos e semáforos; obras públicas de interese nacional.

4.º        Lexislación mercantil, navegación, alfándegas e aranceis; fixación da unidade de moeda, pesos e medidas.

5.º        Débeda nacional.

6.º        Instrución pública superior facultativa e técnica.

6.3.- Rexionalismo e federalismo en Alfredo Brañas

Após a restauración de Alfonso XII en 1874, produciuse unha forte campaña antifederal españolista, e en meio dese clima adverso, Alfredo Brañas Menéndez, timorato, opta por avanzar mais substituíndo o federalismo polo rexionalismo tradicionalista, que el consideraba equidistante por unha parte de moitos unitaristas liberais e demócratas, porque aspira a algo máis que á descentralización política e administrativa, aspira liberdade rexional dentro da unidade do Estado; e pola outra, dos descentralizadores radicais ou réxime federativo, por consideralo demasiado radical.

6.3.1.- Diferenzas entre federalismo e rexionalismo

Para Brañas, a diferenza entre o federalismo e o rexionalismo é a seguinte:

           

"1.ª       O federalismo supón a división dun territorio en diversos pequenos Estados ou cantóns* independentes³⁰, e a doutrina rexional non admite a rexión-estado, ou sexa, a sociedade política con existencia substantiva, senón que tan só considera a rexión como parte do todo, gozando de certa autonomía dentro da unidade ou integridade da patria.

2.ª        Na federación cada cantón ten un goberno e constitución particular; e no rexionalismo cada rexión depende do goberno que rexe a totalidade do Estado, e non ten máis constitución que a xeral e común a todas as demais rexións, que compoñen a nacionalidade independente.

3.ª        Nas federacións o poder central só entende nos asuntos de interese xeral do Estado e nas relacións diplomáticas ou internacionais; e no sistema rexionalista o único poder real e efectivo que estende a súa esfera de acción a todas as ordes da vida é a autoridade soberana que rexe os destinos da nación enteira.

4.ª       Nas federacións cada Estado ten a súa representación política, como persoa xurídica ou moral, no Consello ou Dieta particular dos Estados; e dentro do sistema rexionalista non se explica semellante forma de representación, porque a rexión, como dixemos xa, non é un Estado independente"³¹.

A distinción entre Estados federados e confederados é, segundo Brañas, a seguinte:

"1.º      En que nos Estados confederados non se unen máis que accidentalmente e segundo os termos convidos no contrato de unión; e nas federacións a unión é orgánica, cada Estado-membro forma ademais un Estado completo con todos os outros, e é dependente e independente á vez;

2.º        En que nas confederacións supoñen Estados con individualidade propia, con soberanía autónoma e con lexislación especial, o cal non é aplicábel aos Estados federativos nos que a súa individualidade se confunde coa colectividade da federación, en que non hai división de soberanía en materias de interese xeral e en que a constitución fundamental ou orgánica é común a todos os cantóns"³².

En resumo, temos o seguinte:

“CONFEDERACIÓN: Unión de varios Estados ou reinos independentes en virtude dunha alianza recíproca e dun pacto expreso celebrado para a súa conservación e defensa.

ESTADO FEDERATIVO: Unión de varios Estados que teñen un goberno particular para os asuntos propios, e outro federal  para os de interese común.

REXIONALIDADE: Agrupación de familias, comunidades e provincias, ligadas por certos vínculos naturais e que gozan dunha existencia particular autónoma, coa que contribúen a realizar a unidade do Estado"³³.

6.4.- O rexionalismo federal de A. J. Pereira de la Riva

6.4.1.- Introdución.

O periodista lugués, Pereira de la Riva, (22/01/1855-31/10/1906), formula unha síntese interesante do federalismo, que en si era considerado como unha doutrina abstracta pero que ofrecía ao mesmo tempo un esquema clarificador de descentralización xurídico-política, e o rexionalismo, que vai encher de contido concreto a súa proposta federal, acercándoo á realidade viva do país. O federalismo, como sistema de descentralización do poder, pode aplicarse a entidades nacionais, a entidades rexionais ou a entidades sen diferencias substantivas entre si, pois de por si é unha mera técnica de distribución territorial do poder político, ligado historicamente ao progresismo democrático. Pereira asóciao ao rexionalismo mentres que Castelao asociarao ao nacionalismo.

Pereira participou activamente na discusión do Proxecto de Constitución para o futuro Estado Galaico, elaborado en maio de 1883 polo Consello Executivo do Partido Federal de galicia presidido polo ribadense Segundo Moreno Barcia (1841-1909), presentado na Asemblea de Zaragoza o 24 de maio de 1883, submetido a deliberación e aprobado interinamente na I Asamblea Federal de la Región Gallega en decembro de 1886 e aprobado definitivamente na II Asamblea Federal de la Región Gallega, celebrada en Lugo entre os días 2 e 7 de xulllo de 1887, na que Pereira se converteu no auténtico impulsor dos debates.

6.4.2.- Ideoloxía.

O ideario de Pereira é de carácter laico, anticlerical moderado, aberto e progresista, distante do tradicionalismo e catolicismo social de Brañas e do populismo de Murguía. Como afirma R. Maiz, os elementos decisivos do seu universo ideolóxico, amósanse "como un achegamento real ás clases populares que trata de incorporalas, recollendo as súas reivindicacións básicas, ao movimento rexionalista"³⁴.

Nel dáse unha certa aproximación aos obreiros, que considera conforman unha auténtica clase social e non un mero agregado informal de traballadores, se ben nunca os incorporou ao seu proxecto rexionalista, ao contrario do que aconteceu co campesinado. Aceptou a folga como mecanismo de presión dos traballadores en prol da defensa dos seus intereses e considera que non basta coa mera igualdade formal, a igualdade ante a lei, senón que hai que vindicar a igualdade material, a igualdade real. Os vicios da organización social cumpre corrixilos apelando á xustiza e non meramente á caridade.

Avogaba pola igualdade feminina e polo sufraxio da muller, vítima da teocracia ultramontana que a explota e manipula, o cal ten como consecuencia a súa inimiga á república e á liberdade en todas as súas formas.

6.4.3.- Concepción da Galiza

A concepción do país de Pereira é unha síntese de democratismo federal e galeguismo, de federalismo abstracto, de procedencia pimargaliana e rexionalismo organicista. En canto demócrata federal, a súa preocupación céntrase nos temas da federación, sufraxio universal, república, democracia, soberanía popular, antifeudalismo e anticaciquismo. A orientación rexionalista acentúa os aspectos de patria, lingua propia, galeguismo, cultura galega, ...

Denomina a Galiza como nacionalidade e como rexión. Os elementos nacionalitarios serían: lingua, territorio, raza, historia, tradición e institucións xurídicas, ademais de conciencia e vontade nacionais.

O rexionalismo non debe limitarse a ser un partido de catedráticos e oradores, poetas e xornalistas senón que ten que conseguir o apoio popular, principalmente do campesinado, so a dirección política da pequena burguesía intelectual e galeguista, en contraposición con Brañas que se dirixía ao clero e á fidalguía, e Murguía que apelaba á burguesía. Como forma de goberno, opta pola república, frente a monarquía, á que considera centralista e, por tanto, incompatíbel co rexionalismo, e ademais, en España, antidemocrática.

6.5.- O federalismo en Vicente Risco Agüero

6.5.1.- Antecedentes

Risco comezou a teorizar sobre o federalismo no ano 1920, pero xa no 1917 defendera  Ramón Villar Ponte a necesidade de reconstitución das nacionalidades naturais e a reintegración das nacionalidades desmembradas, que traería consigo as federacións e confederacións que Pi i Margall preconizaba³⁵, e estabelecera unha clara distinción entre o Estado unitario, antihumana artificiosidade, e creación exclusiva da imposición dun grupo máis ou menos grande á maioría, -centralización, unitarismo, uniformidade serían tres conceitos equivalentes-,  e a humana realidade do Estado federal, “da unidade orgánica superior criada polo pacto e a conveniencia mútua -sen intervención algunha da violencia- das diversas entidades colectivas que constitúen os núcleos nacionais integradores do estado vario e diversificado como un ser orgánico, puxante e viral, que se atopa lonxe do amorfismo das grandes masas materiais inertes e sen vida”³⁶. Seu irmán Antón adoitaba falar de autonomía integral³⁷, pero parece que a identificaba co federalismo, que el xa defendía en 1918³⁸.

6.5.2.- Etapa federalista confederalista

Risco desexa que Galiza conviva coa viva realidade ibérica varia e rica, nunha España futura e forte que for “unha libre confederación de democracias, aptas para se gobernaren por si mesmas en todo o concerninte aos seus problemas privativos”³⁹. Neste texto, Risco non precisa cales son os problemas privativos e por conseguinte non podemos saber que alcance lle dá á Confederación. España non pode entrar na Sociedade de Nacións sen transformar a súa vida, “sen se facer unha España nova, libre, rica, integrada por nacións autónomas firmemente axuntadas pola súa vontade forte de actuar no mundo futuro como un só Estado moderno”⁴⁰.

Por imitación de Suiza, "federación de pobos de raza e de lingua deferentes, erguéronse en todas as nacións partidos federalistas"⁴¹, como o xirondino en Francia, o republicano federal en España e o demócrata nos EEUU. O centralismo xa non ten creto e a cuestión das nacionalidades e das descentralización están chamadas a completarse "mediante a costitución dos Estados federais- e unha aplicación da teoría das nacionalidades á constitución do Estado"⁴².

Os nosos problemas deben ser resoltos nun Parlamento autonómico, sen consultar aos alleos. “Este é o réxime autonómico e federal que é a arela mínima do nacionalismo galego”⁴³.

En 1925 destaca a loita interior de Brañas que non quere adoptar o federalismo, a pesar de que o que el quere só se pode abranguer nunha constitución federal da España, polo carácter de radicalismo republicano do federalismo e porque este consagraba o principio individualista, que consideraba disolvente das colectividades naturais⁴⁴. En 1935, Risco abocará a un posicionamento moi similar.

Unha nación non ten porque optar necesariamente polo separatismo, senón que pode estar unida a outra desde unha simple alianza ata un pacto federal, pasando polas diversas formas de unión persoal, e inclusive se pode contentar con unha simple autonomía como concesión ou delegación do Poder central⁴⁵. Esta opción polo autonomismo, salvo que se exprese en termos puramente hipotéticos, denota a febleza do nacionalismo risquiano, posto que esa concreción da distribución territorial do poder no Estado está baseada na supeditación da comunidade autónoma a instancias alleas. Con todo, Risco pensa a esta altura -1928- que a carta de garantías que o nacionalismo galego considera indispensábeis "somente nun réximen federal serían conseguíbeis"⁴⁶. En 1930, fronte ao separatismo e ao autonomismo, pronúnciase polo nacionalismo, segundo o cal, dentro do Direito natural, nada se opón “a que unha nación estea unida con outras, formando todas parte do mesmo Estado, sempre que se cumpran dúas condicións indispensábeis: 1ª Que cada unha das nacións que forman parte do mesmo Estado, entre a formar parte del pola súa propria e libre vontade. 2ª Que o Estado de que estas nacións forman parte, respeite e consagre, declare e ratifique aquela suma de direitos inalienábeis e imprescriptíbeis de cada unha das nacións que o compoñen”⁴⁷.

6.5.3.- Do federalismo á teoría das minorías nacionais

Despois da viaxe por Europa, o seu feble federalismo esváese aínda máis, optando por un federalismo orgánico predemocrático. Comentando o imperio dos Absburgos, afirma que "Por unha banda, a dignidade suprema estabelecida sobre de reis e principes soberanos cada un na sua propia terra; por outra banda, a acumulación de feudos, cada un dos cales conserva a súa individualidade. Sorte de federalismo orgánico histórico, anterior e superior ao federalismo mecánico filosófico dos máis dos federalistas modernos"⁴⁸.

O nacionalismo galego non se confunde co autonomismo, federalismo ou separatismo, que son só doutrinas políticas, mentres que o nacionalismo é unha doutrina etno-cultural. As circunstancias históricas determinan en cada caso se lle convén a independencia, a unión federal ou a autonomía⁴⁹. O cal indica que para Risco o importante era a cultura, sen reparar que sen soberanía sobre as fontes de riqueza, tampouco se pode garantir a cultura. Para el, todas esas alternativas son lexítimas con tal que se respecten o mínimo de direitos inalienábeis e imprescriptíbeis inherentes á natureza do nacionalismo⁵⁰.

A Teoría das Nacionalidades pretendía dar resposta ás loitas nacionalistas desenvolvidas no transcurso do s. XIX, mais, alén de ser insuficiente e cargada de conflitos, raramente unha nación conseguiu a súa independencia sen a axuda das armas. Moitos creron que, para compatibilizar a existencia libre das nacións sen quebrar os Estados históricos, a solución estaba no federalismo, mais este, por unha parte, camiñou cara á utopía,  por outra, sufriu unha deformación en sentido uniformista, como en Pi i Margall, e finalmente tamén se desvirtuou en procura da autonomía provincial, municipal, sindical, ...⁵¹.  O federalismo sería algo se fose a aplicación da teoría das nacionalidades á organización interior dos Estados, ou sexa, o principio de que cada Nación debe formar un Estado autónomo⁵², ou como afirma tamén noutras partes, a tendencia a substituír a ineficacia do Estado centralista pola eficacia das nacionalidades autónomas⁵³. Mais como esta solución é, segundo Risco, demasiado radical, cumpre optar por algunhas fórmulas de  concordia aceptadas polo direito internacional, como é a teoría das minorías nacionais, que  pretenden conciliar a unidade estatal existente coa concesión de reivindicacións de orde  económica, lingüística ou relixiosa a que os grupos nacionais diferentes  teñen direito⁵⁴, se ben,  recoñece que foi formulada de xeito individualista, considerando a minoría como un agregado  de homes e non como un corpo social natural⁵⁵.

Segundo Risco, o imperialismo, que é unha sorte de hipertrofia do sentimento e da idea nacional⁵⁶, fóra das colonias, exércese sobre das nacións subordinadas, negándolles a autonomía e procurando a súa asimilación por medio da supresión da lingua, costumes, direito, relixión, ... Pero, inconsecuentemente declara a seguir, que en si non é unha cousa ruín porque pode ser o único xeito de realizar a grande federación europea, onde se recoñezan os direitos das pequenas nacións. Inxenuamente cre que un imperialismo europeo garantiría os direitos das pequenas nacións; en segundo lugar, valora a bondade ou malicia das cousas por algúns efectos prácticos que poida carretar, nunha argumentación consecuencialista na que o fin xustifica os meios, e, en terceiro lugar, delata a súa febleza democrática cando opta por sistemas autoritarios para conseguir a unión europea, como se desprende do que di a seguir de que o imperio tería que coller unha forma feudal. “Porque doutra maneira, por libre acordo dos pobos, ou en calquera outra forma democrática, non é doado que se chegue a formar unha grande federación”⁵⁷.

6.5.4.- O federalismo na Galiza

En xullo de 1919 afirma que de se adoptaren os costumes druídicos na nosa Terra, faríamos surxir todas as virtudes da nosa raza. “Galicia é a única nación céltica que non se ten axuntado coás outras para manter o espirito da raza. É a que falta na confederación espiritual de kimvis e gaels, E é tempo de que ao corno de Artús que chama, responda o corno de Breogán”⁵⁸. Os celtas formaban unha chea de pequenos Estados, que a miúdo combatían entre si, pero con conciencia da súa unidade e dispostos a xuntarse contra o inimigo común. "Formaban entón confederaciós temporás ou permanentes"⁵⁹. No Oriente, os pobos eslavos, están a erguer un grande poder e frente ao poder de Rusia  cumpre que se erga outro no occidente, que só os pobos celtas poden crear. O “gran poder que se erga por frente do eslavismo, quizais vai ser a futura confederación dos pobos célticos”⁶⁰.

Galiza reclama o direito da nosa terra a gobernarse por si mesma nos seus intereses propios, "sen limitación de ningunha clase, e personalidade para tratar co Estado Español as fórmulas de convivencia e mais o relativo aos intereses comúns dos pobos hispánicos"⁶¹. O recoñecemento da personalidade de Galiza para tratar co Estado español en base de igualdade é un requisito imprescindíbel para o establecemento dun réxime federal. Estas contradicións sobre federalismo si, federalismo non, dan a impresión dun pensamento bastante volátil no autor ourensán.

 

6.5.5.- A independencia como valor instrumental

En 1922, fai propias unhas declaracións de De Valera nas que o político irlandés dicía que prefería unha Irlanda escrava, que falase irlandés, a unha Irlanda ceibe e soberana pero esquecida das súas tradicións. A autonomía ou a independencia non é un fin senón que é o medio para “reintegrarmos á Galiza na sua tradición, no seu ser sustancial enxebre e europeo”⁶². O esencial para Risco é ser un órgao creador de cultura e non a loita pola liberdade, que ten un valor moi secundario. Nós entendemos, pola contra, que o direito de autodeterminación é un direito constitutivo do nacionalismo, e, por conseguinte, que ningunha organización se pode denominar deste xeito se non asume o mencionado direito como algo irrenunciábel e inalienábel. Conseguida a soberanía, enténdase a independencia ou a articulación nun Estado federal ou confederal, un pobo pode constituírse como un órgao creador dunha cultura propia e enxebre, mais un pobo submetido e colonizado nunca poderá facelo. Alén diso, nunca se pode escravizar un pobo so pretexto de normalizar a súa cultura, nen é viábel que un pobo recupere a súa cultura se non é un pobo libre. Do cal se segue, que a concepción de Risco non é propiamente nacionalista senón etnicista, entendendo por etnia o que o que significa este vocábulo xeralmente hoxe en socioloxía: “una categoría de personas que se ven y son vistas como puestos aparte a causa de su herencia cultural”⁶³. A política en Risco é moi importante, pero está subordinada a un fin culturalista: a conservación da alma propia, da alma nacional, do Volksgeist, que pode compatibilizarse moi ben coa escravatura de facto da propria nación, concebida como unha entelequia por acima dos diversos individuos, sen reparar que unha nación non se distingue dos individuos conscientes de si, dinámicos e operantes para asumir nas súas mans o destino do país. Nós consideramos que a liberdade, tanto individual como colectiva, é un elemento constitutivo da persoa humana, tanto individual como colectiva e non pode supeditarse nen renunciarse en favor da consecución de obxectivos culturais de ningún tipo. En canto ligada íntima e constitutivamente ao ser da persoa, a liberdade é un fin en si mesma, irrenunciábel e inalienábel, e nunca un meio para outra cousa.

Con todo, segundo Risco, desde o punto de vista do estrito direito internacional, calquera pobo “ten direito á autonomía ou á independenza. Mais temos que ter en conta que nengún pobo pode nen debe viver para el só, senón que ten que viver para os demais pobos da terra, ten que viver na comunidade de cultura universal”⁶⁴. Esta necesidade de apertura aos demais condiciona a alternativa pola que cumpre optar. “Unha Galiza autónoma, independente se se quer, mais que chapuce o castelán, que costrúa casas estilo americano, esquecida do seu, isolada dos pobos europeus que lle son afíns, mal cultivada, sen rehabilitar as súas pequenas industrias, as súas artes, os seus estudos, nen valería nada, nen, se cadra, sería merecente de que nos matasemos por ela. Non. Liberada Galiza, o problema nacionalista seguiría en pé. E se a autonomía ou a independencia non nos servisen para enxebrizar e europeizar Galiza, enton consideriamonos derrotados e vencidos para sempre”⁶⁵. Isto non significa que  Risco non sexa partidario da liberdade e da redención de Galiza⁶⁶, pero si que lle asigna unha función secundaria.

O pobo galego ten que orientar a súa rebeldía con obxecto de alcanzar a súa dignidade colectiva, frente aos poderes de Madrid que ostentan os nosos direitos, “pois mentres Galiza non sexa libre, non faremos máis que variar de caciques”⁶⁷. Cumpre unha conciencia galega que poña por riba de todo a nosa dignidade de pobo dono da súa vontade, “de pobo que quer a sua libertade”⁶⁸. Esta liberdade nona identifica Risco coa independencia senón que bastaría o réxime autonómico, que a Galiza labrega impoña á outra Galiza: “un réxime de libertade, un réxime autonómico que a faga dona da súa riqueza e da sua dignidade, un réxime que dea ó Pobo galego o goberno de Galiza”⁶⁹. Mentres non recademos o noso direito a nos gobernar nós mesmos, Galiza sempre terá enriba a ameaza dos trigueiros de Castela⁷⁰.

En agosto de 1930, declara que unha nación, un pobo diferente de outros por raza, tradición, lingua, vida e espiritualidade propias, a nivel teórico ten direito a dispor libremente de si mesmo, “incluso á independencia. Isto, na orde teórica, na orde do Direito estrito, non pode ser negado”⁷¹.

6.5.6.- Separatismo cultural

A nosa arela, di Risco, -1920- non é separatista, pois as reivindicacións que acrecentamos ao programa rexionalista, non atenta para nada contra a soberanía do Estado Español⁷². Hai un separatismo español que tende a arredarnos a todos do mundo civilizado, da espiritualidade moderna⁷³. Este tibetanismo, de pura cepa castelá, provén do mesmo sentimento que quixer afogar as arelas de resurximento da personalidade das nacións ibéricas, mais nós non consentiremos que nos separen de Europa, como non consentiremos que nos quiten o noso enxebrismo⁷⁴. En 1923 critica aos que acusan o nacionalismo de separatismo, e responde que cumpre distinguir entre separatismo político que nega, e separatismo cultural, que asume. En canto ao primeiro, afirma que todos os nacionalistas están convencidos de que Galiza non viviría arredada das outras nacionalidades da Iberia, polo cal só queren a autonomía. Esta debería evitar a división en catro provincias, a actual organización municipal, unha lexislación non axeitada para a nosa realidade social, o centralismo por ser atentatorio contra a personalidade dun pobo consciente de si mesmo. O nacionalismo quere reivindicar a dignidade colectiva do pobo galego e unha política acaída ás nosas necesidades e intereses. Na orde cultural declárase arredista. “No que toca á conservación e cultivo constante da fala galega, do enseño, da xeografía, da Historia, da lingua, da literatura, do direito, das artes, das industrias, das fontes de riqueza da Terra Galega, somos e hemos ser de cote intransixentes”⁷⁵. Ou sexa, que o seu nacionalismo é fundamentalmente étnicista, defensor dos aspectos culturalistas, mais non da capacidade de decisión, de determinación do pobo galego.

6.6.- O federalismo en Castelao

6.6.1.- Concepción do federalismo

Euskal Herria

O federalismo parte da noción de pacto, que supón renunciar a parte da propria soberanía, dos propios direitos nacionais, en aras dun acordo mutuo, sempre que se preserven as aspiracións federalistas. Con tal de que as nosas arelas federalistas, que visan posibilitar a reconstrución da grande unidade hispana, se visen cumpridas, Galiza cedería, por pacto de amigos, canto for indispensábel para criar a soberanía do Estado español⁷⁶. Mais os pobos que se federan conservan polo menos parte da soberanía. No sistema federal, "a soberanía reside nos povos federados, é dicer, na vontade popular; pero cando se coloca no terreo de «admitir» é xustísimo que exixa probas evidentes desa vontade"⁷⁷, pero Galiza xa as deu coa plebiscita­ción do Estatuto en xuño de 1936.

O federalismo inclúe un compoñente voluntario para formar un só Estado constituído polo libre consentimento⁷⁸, mais non de calquera personalidade, senón só das personalidades nacionais, das nacionalidades, e de aí que a federación debe ter como únicos membros a Cataluña, Euscadi, Galiza e Castela⁷⁹. As personalida­des rexionais teñen direito a unha autonomía político-administrativa, que debería outorgárselle pola nación a que pertencen, mais non a constituír unha federa­ción⁸⁰.

O noso federalismo, que surxe dos sentimentos democráticos e liberais que profesamos⁸¹, non se basea na división do traballo, na descentralización administrativa para desconxestionar a cabeza, nen pretende dividir o territorio español en doce, catorce ou dezaseis estados autónomos⁸², porque é mester -dirá en 1945-, superar o federalismo pimargalliano por unha concepción verdadeira das nacionali­dades, como Pi i Margall o superaría se coñecese o moderno principio das nacionalidades, "como se fai nece­saria a federación internacional para salvar a economía e a paz do mundo"⁸³.

A doutrina federalista ten unha longa tradición na Galiza⁸⁴. Na actualidade non se confunde nen coa “intransixencia cerril dos monárquicos nen coa tolerancia regateira dos republicanos senón coa solidaridade fraternal⁸⁵. Supón o recoñecemento da personalidade previa para poder pactar. "A federación é a resultante dun pacto, que non pode celebrarse cando as partes non teñen personalidade e liberdade para pactaren"⁸⁶, mais isto  implica a capacidade xurídica para pactar e por conseguinte, a personalidade e liberdade ou soberanía dos pactantes, a autonomía previa e integral⁸⁷, pois as realidades españolas só se aveñen a unha unidade pactada⁸⁸. O federalismo é o contrario do separatismo e non é un sistema novo nin exclusivo de España, pois está implantando nas dúas terceira partes do mundo⁸⁹. Proudhon coincide con Pi i Margall en que os pactantes deben reservar para si máis direitos, autoridade e liberdade da que ceden, con obxecto de evitar as extralimi­tacións do Poder estatal. Frente aos socialistas, que aínda non superaron o federalismo rexionalista de Pi i Margall, inspirado no "pacto e que opoñía ao criterio da natureza e da historia o da vontade na formación dos Estados"⁹⁰, para "nós -di Castelao- o federalismo só debe inspirarse no moderno principio das nacionalidades, e, polo tanto, a República federal española basearíase no libre consentimento de Castela, Cataluña, Euzkadi e Galiza"⁹¹, preferindo como emblema unha constelación de catro estrelas⁹². As aspiracións galeguistas son compatíbeis co republicanismo español pero sempre que este non se basee na supremacía de Castela sobre as demais nacións. "A nosa ambición galeguista crémola compatíbel co republicanismo español, pero desconfiamos de que nos comprendan aqueles que, chamándose federais, seguen defendendo a soberanía de Castela como base moral do Estado, e, polo tanto, de España"⁹³.

En 1947, Castelao compara o centralismo co federalismo: "O centralismo nivela, mestura, limi­ta e faise materialis­ta, non ofrecendo aos povos máis que a súa autorida­de, mentres que o federalismo repousa sobre o compromiso, a lealdade, a transixen­cia, a modera­ción e é, polo tanto, de índole moral. Por iso é tan dificultoso converter pacíficamente o centralismo en federalismo; mais sempre que­da o recurso de petar na alma das multidumes até promover un estado de opinión revolucionaria, pois en interés do sistema democrático é tan esencial esta mudanza como pasar do absolu­tismo ao constitucionalismo, da monarquía á república, da opresión á liberdade"⁹⁴. O federalismo é un sistema de equilibrio maravilloso, fráxil como a democracia, entre o todo, que tende ao acaparamento, e as partes, que tenden á desobediencia. Cando o vínculo estatal ten forza e elasticidade para manter a independencia das partes e a ordenación rigorosa do conxunto, nada ten que temer dos particularismos locais, que se converten, a longo termo, en fonte de todas as garantías⁹⁵.

6.6.2.- O falido intento federal de 1931

Castelao manifesta -maio 1932- que esperabamos que a República fose federal, pero ficou en federábel. “A min no me consola que me digan: Vostede non es rico, mais é ricábel”⁹⁶. A seguir, glosa os pontos do partido galeguista, “que aspira a una federación internacional de Estado”⁹⁷. Foi decisiva en orde a fanar a República federal -1938- a invocación do fantasma metafísico da soberanía, que inutilizou as leicións do primeiro ensaio republicano⁹⁸, sen dúbida en alusión á intervención en contra de toda cesión de soberanía por parte de Ortega e Gasset. Tamén mostraron a súa oposición ao proxecto federal os socialistas por boca de Jiménez de Asúa y Fernando de los Ríos que argumentaban “Que o federalismo servía para constituír novos estados mediante os pactos conmutativos ideados por Pi y Margall, mais non para descentralizar un Estado xa constituído: admitíase a federación de territorios, mais non a federalización dun territorio; Que España era un país demasiado desigual, social e territorialmente, como para xeneralizar un autogobierno igualitario; Que os Estados federais coñecidos, especialmente Alemaña e EE-UU, estábanse centralizando e afastábanse de facto do paradigma federal”.

A república no 31 non foi federal porque os viuvos da monarquía, casados en segundas nupcias coa República, non consentiron que a soberanía baixase do seu trono imperial⁹⁹, pois, segundo eles, a soberanía é indivisíbel¹⁰⁰, que supón unha reiteración da crítica a Ortega. Durante a tramitación constitucional, "os federalistas -di Castelao- entendíamos que, para devolverlle a España o seu ser auténtico, era preciso abrir os ollos á realidade e coordenar, dentro dun Estado plurinacional, os intereses materiais e morais dos diferentes povos. Arelabamos un Poder emanado do povo, querido do povo e a carón do povo"¹⁰¹. Os federais, en alusión aos que ostentan este nome e principalmente á ORGA (Organización Republicana Galega Autónoma), declaráronse partida­rios da República federal nas vésperas do 14 de abril mais despois contribuíron á farsa da República federábel¹⁰². España podería salvarse de se adoptar o réxime federal¹⁰³ ou inclusive o réxime autonómi­co¹⁰⁴. Castelao insinúa que parte do fracaso de que non se plasmase o federalismo na CE de 1931, debeuse tamén aos vascos e galegos, que esperaban que todo lle viñese decidido de arriba. Os cataláns que en abril de 1931 proclamaron a república catalana, querían formar parte de España en virtude dun pacto federativo e os republicanos federais somente podían lamentar que Galiza e Euscadi non fixesen o mesmo¹⁰⁵. En Galiza iso debeuse a falta de sentido dos pactantes de Lestrove¹⁰⁶, que non tomaron iniciativa algunha, esperando que a República federal baixase do Centro¹⁰⁷. Hoxe estamos a reviver experimentos semellantes coa Anova, que tamén pensa que o federalismo lle vai vir dado por IU, e se é así, xa veremos que federalismo.

A primeira República morreu por non ser federal, extremo que estivo a ponto de repetirse coa Segunda, que non comprendeu "os proble­mas españolísimos de Cataluña, Euscadi e Galiza. Tamén a República foi incompren­siva e torpe, negándose a ser federal"¹⁰⁸, e ficando só en federábel¹⁰⁹, como declarou o Presidente do Goberno, Niceto Alcalá Zamora, ou sexa que o día en que todas as rexións¹¹⁰ cumprisen os trámites regulamentarios e gozasen de autonomía, a República sería federal. Mais non é federábel o que non pode ser federal¹¹¹, pois o artigo 13 da Constitución estipula que "En ningún caso se admite la Federación de regiones autónomas"¹¹², e alén diso, isto non se concilia coa resistencia mostrada desde o Poder a respecto da concesión de autonomías rexionais¹¹³, ademais de que para que fose federal sería necesario escribir unha nova Constitución¹¹⁴. "¿Pode ser fede­rábel unha República que acaba de ne­garse a ser federal por non romper a «sagra unidade da patria»?"¹¹⁵.

6.6.3.- Vantaxes do federalismo

O federalismo -1937- permite conciliar dúas tendencias xerais en aparente oposición: a internacionalista, debida ás circunstancias políticas do noso tempo e ás condicións económicas mundiais, e a particularista ou nacionalista, froito do resurxir das nacionalidades que loitan pola súa liberdade dentro dos grandes Estados. Mais o federalismo internacional só pode realizarse sobre a ruína dos Estados imperialis­tas e previa a abolición do sistema capitalista actual. "Por esto a estructura federal do Estado Español será posíbel co triunfo das armas leais¹¹⁶.

Concorda con Pi i Margall -1938- cando sustiña que prefería unha monarquía federal a unha república unitaria, e nas críticas contra os monárquicos e republicanos unitaristas, coincidindo coa unidade da Igrexa Católica, «Un Deus, unha Lei, unha Grei», e considera que Pi i Margall non tiña unha idea clara do que debe ser unha federación ibérica¹¹⁷; de cales deberían ser os pobos que se federasen. “Eu son federalista; mais convencido de que é necesario superar a doutrina rexionalista e anarquizante de Pi i Margall por una concepción moderna de las nacionalidades e da democracia. Son federalista porque creo que unha única lei non pode resolver os pavorosos e variados problemas que a morfoloxía social e económica de España ten posicionados”¹¹⁸. Cumpre dividir a soberanía para poder ditar leis xustas, equitativas e avanzadas. Calvo Sotelo dicía que prefería unha España vermella a unha España rota, entendendo por tal unha España na que os pobos diferenciados gozasen de liberdade política, porque unha España rota subsistiría durante séculos; mais, se é así, é porque “respondía a unha necesidade natural, a unha tendencia da alma española, a principios enraizados na conciencia do povo, porque só así podería un réxime durar seculos”¹¹⁹. En España queremos implantar un réxime de estrita xustiza na orde social e económica, mais para isto cumpre unha previa estruturación federativa do Estado. Entre os modelos de federación, cita a Unión Soviética, que logrou soldar pobos diferentes e conseguir unha unidade de Estado imposíbel co tsarismo, e os EEUU de América, baseado en principios menos eficaces mais igualmente respectábeis.

Os Estados federados -1938- poden fomentar o caciquismo, mais tamén a boa administración. "Nas federacións os Estados federados son o refuxio do caciquismo aínda que tamén son os modelos da boa administración e do bo goberno, segundo sexan os costumes políticos e a dignidade dos cidadáns dos pobos e os exemplos de malversacións, inxustizas e caciquismo son decote motivos para atacar o sistema federativo, sobre todo cando se compara coa dignidade e autoridade do Poder federal. Non se decatan os detractores que o poder federal resplandece porque está por enriba das miserias e vicios dos pobos e non se luxa endexamais"¹²⁰.

Castelao enumera en tres textos paralelos, con diferenzas de matiz, as vantaxes do sistema federal. O primeiro é de 1938 e os outros dous de 1940. Serían as seguintes:

"1º       A organización do Estado afincaríase en realidades vivas e permanen­tes e non sobre abstraccións momificadas.

2º         O problema das nacionalidades e das rexións ficaría resolto e faríase posíbel o resurximento dun ideal común.

3º         Suprimiríanse os motivos de contenda e formaríase unha harmonía espiritual indestrutíbel entre a periferia e o centro.

4º         Estabeleceríase un equilibrio práctico entre os povos diferentes, de modo que nengún deles poidese pesar con exceso na economía ou na política xeral.

5º         A Lei non sería un privilexio para os povos máis fortes ou máis astutos, e non produciría a ruina das rexións pequenas ou mal apadriñadas.

6º         A Lei federal podería ser viábel e equitativa, e, por ende, aplicaría­se e compriríase sen detrimento do prestixio republicano.

7º         Os problemas agrarios -base primeira da economía de España- resolveríanse atendendo ás particularidades rexionais e acrecentaríase así a produción da terra e o benestar dos labregos.

8º         Os conflictos económico-sociais limitaríanse ao territo­rio en que surxen, e somente por solidariedade alterarian a vida e a paz dos povos non afectados polo problema.

9º         Evitaríanse os repartos da miseria, que borran a localidade en que se produce e a responsabili­dade dos que a orixinan.

10º       O Goberno e o Parlamento federal non se atoparían na obriga de resolveren con unha única Lei os problemas contrapostos da economía española, e, polo tanto, evitaríanse solucións inxustas, covardes ou violentas.

11º       O caciquismo -se ainda perdurase- veríase obrigado a morar nos orgaismos locais ou rexionais, exposto sempre á xustiza directa do povo, e con iso salvaríase o prestixio do Poder fede­ral, é dicer, da República.

12º       Os povos preguiceiros ou anémicos recobrarían folgos e azos co simple exercicio da autonomía.

13º       Aminguarían as posibilidades dun burocratismo retardario e alixeiraríase a función do Estado.

14º       Os problemas de raiz sentimental deixarían de interferirse coas altas preocupacións do Goberno central.

15º       O libre desenvolvimento das culturas nacionais e rexionais produciría un enriquecimento do acervo espiritual de España.

16º       O estado estaría presente e vixiante en todos os povos e non exposto á incompetencia dos Gobernadores civís ou dos mes­mos Ministros.

17º       O Estado estaría acarón do povo, e os españois chegarían a interesarse pola politica xeral, ceibándose da súa teima anarquizante, dando así fin ao desbaraxuste.

18º       Aboliríase o espírito asimilista castellano, que causou a de­sintegra­ción da Península, e daríase o primeiro paso, cara a unha Confederación Ibérica"¹²¹.

6.6.4.- Confederación da Iberia

Países cataláns

Unha das vantaxes do federalismo, no que os estatutos estexan protexidos, consiste en que nos permite afrontar o problema da Confederación ibérica, na que Galiza xogaría un rol conciliador. Só o respeito dos Estatutos autonómicos nos permitiría pensar na Confederación dos dous Estados peninsulares, podendo a nosa Terra desempeñar un papel conciliador entre Portugal e Castela¹²². O ideal ibérico non pode ser proclamado sen que España "acepte a fór­mula federalista, para articular as nacionalidades que a integran"¹²³. A Portugal convenlle entrar no seo da familia Española mais só cando esta se estruture en réxime federativo, "para liberarse da hipo­teca que hoxe pesa sobre a súa soberania e para deixar de ser un espectro de independencia"¹²⁴. Se os republicanos españois non comprenden a necesidade dun réxime federativo, "para avencellar os dous Estados peninsulares -de cuxa unión Galiza é a clave- e vemos que o «perigo Español» segue obrigando ao Estado portugués a hipotecar a súa soberanía, en detrimento da nosa propria seguranza, podemos nós, os galegos, criar para o resto de España un «perigo portugués» con só arrimarnos en espírito e en verdade a Portugal"¹²⁵.

O sistema que Castelao pregoa non coincide coa concepción estadounidense, nen co rexionalismo pimargaliano, nen co réxime de Estatutos da República do 31, senón que se basea no libre consentimento das nacionalidades que forman España, unidas ou polo menos aliadas con Portugal¹²⁶. Se o territorio hispano estivese cuberto por un único pobo, non habería máis problema que o da unión dos dous Estados nos que está dividido, e, neste caso serviría a concepción americana, mais existe tamén, á parte do problema unionista, o secesionista, posicionado dentro do Estado español polas nacionalidades asoballadas. "Este problema -de Nacións e non de Estados- aseméllase ao da Rusia czarista e exixe unha estrutura política baseada na libre federación das nacionalidades. ...declarámonos partidarios de toda unión pactada, sempre que se garanta a soberanía das nacionalidades."¹²⁷. A unidade Española non se consumou até que Felipe II sentou no trono portugués. "Este facto singular ensanchou politicamente a realidade federalista anterior, converténdose nun réxime confederal, que se reflite no prudente título de «Rei das Españas», adoptado por Felipe II e os demáis Felipes até a separación de Portugal"¹²⁸.

Primeiramente constituiríase a República federal española, complemento da Confederación peninsular, e logo atraeríase a Portugal ao seo da familia hispánica, e Galiza desempeñaría o rol conciliador entre os dous Estados¹²⁹.  "A nosa grande misión -di Castelao en 1945-, non cabe na España actual, pois só se cumprirá cando vexamos unidos a todos os povos peninsulares"¹³⁰. Outra das razóns que Castelao aduce contra o separatismo e, consecuentemente, en prol do federalismo, consiste en que os anseios de independencia non poden antepoñerse aos de solidariedade. "Os anseios de indepen­dencia non poden antepoñerse aos de solidariedade, porque, ademais, son compatíbeis. Por isto repe­timos agora que a nosa arela de autonomía vai unida á federación"¹³¹.

A "revolución española non a concebimos sen transformar primeiramente a estrutura xurídica do Estado, con arreglo á doutrina federalista"¹³², condición indispensábel para chegar a unha orde xurídica e a unha paz duradoira¹³³, para asegurar a democracia en España¹³⁴, porque deste xeito todos os españois se sentirían amparados pola lei¹³⁵, para lograr unha vida ordenada en España¹³⁶ e para chegar á unidade Española¹³⁷. Ademais cada pobo resolvería os seus problemas peculiares e os conflitos ficarían limitados ao territorio en que se producisen¹³⁸. A transformación económica e social de España non pode ser uniforme, salvo que alguén quixer arrasar os accidentes xeográficos e a variedade de razas¹³⁹

A bondade do sistema federal ponse de vulto nas dúas grandes federacións que hoxe existen: os EEUU e a URSS. A de EEUU está baseada na unión de cuarenta e oito Estados para formar unha nacionalidade, e a da URSS no libre consentimento de once Nacionalidades, divididas, á súa vez, en países autónomos, que se unen para formar un Estado¹⁴⁰. Ora ben, a cuestión das nacións non é a mesma que a dos Estados, porque estes son froito da vontade política, mentres que "as nacionalidades Españolas, e inclusive as rexións, son factos que sobrepasan a vontade dos homes, porque surxen dos accidentes da terra e dos legados múltiplos da tradición que lles dan continuidade na historia. E polo tanto as nacionalidades e rexións españolas teñen un direito anterior e superior a calquera direito que os homes inventen"¹⁴¹. Disto séguese que a federación máis acaída para o Estado español sería a da URSS e non a de EEUU.

No ano 1943, Castelao aduce varias razóns en contra do sistema unitario e contra a concesión dun simple  sistema estatutario para as tres nacionalidades periféricas: a) O Estado Español está feito a medida de Castela e os galegos non podemos ser casteláns; b) que pobos casteláns rexidos directamente polo Estado central ostentarían a supremacía fronte aos pobos gobernados por Estatutos indefensos. O réxime de Estatutos -dirá en 1945-, non resolve plenamente o problema español, "pois o réximen de Estatutos basease na desigualdade dos pobos e mantén hexemonías anacrónicas e servidumes insoportábeis"¹⁴², e non se trata só de acrecentar as competencias, senón de garantilas contra calquera agresión do Poder central¹⁴³; c) porque a paz de España só é posíbel alcanzala nun réxime igualitario e equitativo. "Salvando a comunidade suiza, que pola virtude do sistema confederal pode gabarse de ser a democracia máis vella do mundo, non queda na Europa occidental nengunha sociedade política baseada no direito igual dos povos"¹⁴⁴; d) porque é lexítimo que traballemos porque Galiza sexa a nación máis excelente de España¹⁴⁵. O anticastelanismo de Castelao surxe do seu federalismo, porque non sendo España única e indivisíbel, tampouco pode ser único o seu poder político¹⁴⁶.

Por outra parte, os pequenos pobos, se non queren ser vítimas doutros máis poderosos, non teñen máis remedio que xuntarse con outros so condicións estipuladas e escritas nunha Constitución política. Non se pode recorrer ao apoio das grandes potencias porque, ao non estabelecerse en condicións de igualdade, degrada e deshonra, ademais de producir unha división do mundo en blocos antagónicos, mentres que o federalismo é un recurso nobre e conveniente, que suma maior enerxía que a do mesmo territorio organizado unitariamente e que o conxunto das diversas comunidades independentes¹⁴⁷. A conservación das linguas é motivo de preitos nun Estado unitario e a unificación económica tórnase en fonte de querelas ou en base firme de harmonía segundo o réxime sexa unitario ou federal, porque neste evítase o favoritismo e chégase a un clima de confianza xeral. Por influxo da diversidade, que impón a tolerancia e a transixencia, o federalismo faise moderado e, froito da paz interior, propéndese a unha maior harmonía nas relacións exteriores¹⁴⁸.

O federalismo -1947- é a única medicina capaz de vencer as tendencias disgregadoras, facendo posíbel o renacemento dunha España definitivamente pacificada¹⁴⁹, pois un conglomerado de pobos diversos, como é España, non ten máis remedio que organizarse en Estado federal, con idénticas atribucións para todos os seus membros, que permitiría curar os trastornos da diversidade interior e suprimir os motivos da diverxencia portuguesa¹⁵⁰.

6.6.5.- Federalismo, autonomismo e separatismo

As autonomías tal como se conceden -1937- poden trocarse en privilexios e somente "o federalismo aseguraría un equilibrio práctico entre os diferentes povos do Estado, para que nengún d-eles pesase con esceso na economía ou na política xeral"¹⁵¹. A fórmula federalista conduce á paz interior nos Estados plurinacionais e abre amplas esperanzas de paz no mundo¹⁵². A federación, -1938- ou sexa, a unidade realizada por medio dun pacto, é a única “maneira de conquerir a unidade dos pobos diferenciados que arelan xuntarse para compliren un mesmo destino histórico”¹⁵³. Como exemplos, cita a EEUU de América, no que se unen 48 Estados para formar unha nación, e a URSS, na que se xuntan once nacionalidades para formar un Estado. Cando se outorgan autonomías regateando a soberanía inclusive para as funcións de goberno autónomo, fican vivos os resentimentos vellos e non matan as mutuas desconfianzas. “Non, refuguemos os Estatutos autónomos que poden ser orixe de privilexios e abracemos a Federación, onde as esencias democráticas non poidan ser burladas”¹⁵⁴.

O 9/09/1939, establece unha diferenza entre o espírito dos políticos da República e Galeuzca, tres pobos máis vivos e con máis creto internacional, especialmente Euscadi. “Neste senso eu teño a seguridade de que os primeiros en entrar en España violentamente (doutro xeito non entraríamos nós) serían os vascos e os cataláns para proclamaren a independencia dos seus países. E eu confío en que saberán cumplir os seus compromisos... A nós somentes nos pode interesar unha República federal a base da unión pactadas das catro nacións: Castela, Catalunya, Euzkadi e Galiza. Ou isto ou o separatismo máis arrabeado. Ou hai Españois que comprendan esta necesidade ou necesitaremos arredarnos deles para traballar somentes pola independencia de Galiza... (Despois de aludir aos cambios que pode producir a guerra europea, continúa) E se seguimos toleando máis chegaremos â esperanza de ver unha Europa dividida en nacións e ben disposta para realizar a federación. Eu sempre fun federalista; ... mais agora son máis que nunca. ... A cousa está na unión pactada. ... Ou vén unha República federal ou nos arredaríamos dos Españois para sempre”¹⁵⁵.

En 1940 declárase federalista, ideal que pode ter unha realización próxima, e que é equidistante do separatismo e da idea Española da independencia absoluta, de isolamento do mundo¹⁵⁶. Igual declaración repite en 1943, en que nega o Estado unitario e centralista e reclama a liberdade para unirse voluntaria e cordialmente co resto de España¹⁵⁷. "Somos, pois, federalis­tas e arelamos para España unha estructuración axeitada âs suas realidades sensibeis e non a teorías esteris e contraproducentes, importadas de países exóticos"¹⁵⁸.

O réxime de Estatutos  baséase na desigualdade dos pobos e mantén hexemonías anacrónicas e servidumes insoportábeis, e non se trata só de acrecentar as competencias, senón de garantilas contra calquera agresión do Poder central¹⁵⁹.

O réxime federal é o único que dá as garantías de convivencia precisas, distinguíndose do autonómico non na cantidade de atribucións concedidas senón na calidade desas atribucións e "nas defensas de que están rodeadas"¹⁶⁰. As garantías están aseguradas nos réximes federais pola existencia, ao lado da Cámara dos cidadáns, da Cámara dos pobos federados, todos eles con igual peso. Ambas Cámaras teñen direito de iniciativa para lexislar pero a lei saída dunha das Cámaras non pode ser promulgada até que sexa aprobada pola outra¹⁶¹. A efectivida­de do Estado, que terá como froito a grandeza de España, lograrase polo control recíproco das dúas cámaras¹⁶². Só caben -1943- dúas formas de salvación para Galiza: abolir a supremacía de Castela, ou a independencia: a federación ou a secesión¹⁶³. Castelao opta pola unión pactada, pola federación, pero “consideramos necesaria unha «lei de divorcio» para remediar, en parte, a posíbel desavinza dos que se axuntan e despois resulta que non se aman. Da mesma maneira nós non somos separatistas; mais, en principio, queremos que as nacións teñan direito a separarse do Estado a que pertencen, cando non sexan felices dentro del, pois xamáis poden renunciar á súa soberanía. En resume: declarámonos partidarios de toda unión pactada, sempre que se garanta a soberanía das nacionalidades”¹⁶⁴..

A ideia separatista pode ser unha ideia ilexítima antes do triunfo, pero sempre resultou respeitada despois del, e “polo tanto, é unha ideia respeitábel. O que non é respeitábel é a ideia imperialista, que sempre se oculta, denantes e despois do triunfo”¹⁶⁵.

En carta a Manuel de Irujo, de 15/04/1948, dille que os galegos nunca alardearon de separatistas, en contra do doutrina teórica dos nacionalismos vasco e catalán. "Mais os nacionalismos vascos, cataláns e galegos áchanse ante esta outra disxuntiva: «ou o separatismo ou o federalismo»; e non me podes negar que os vascos e os cataláns preferen teóricamente o separatismo, en canto que os galegos preferimos realmente o federalismo»¹⁶⁶. Ante as obxeccións que lle fai Irujo no sentido de que parece que lle atribúe aos galegos as características de realistas mentres que os vascos serían os teóricos¹⁶⁷, Castelao aclara que só quería "poner de vulto a vocación federalista galega, que por virnos de tan adentro nen sequier se nos ocurreu reservar o separatismo como recurso táctico ou motivo de negocio... Enténdesme agora?. Eu quería dicerche que o separatismo e o federalismo volven a ser os termos dunha disxuntiva fundamental para os nosos pobos, porque non creo que debamos conformarnos de novo con unha autonomía precaria; e dicíacho para que vises, unha vez máis, como é necesaria Galeuzca"¹⁶⁸.

Os nosos ideais -afirma Castelao en xuño de 1948- aspiran a estabelecer en España "unha República Federal, que supere o cativo réxime de autonomías rexionais concedidas por graza do Estado unitario"¹⁶⁹. A terceira República debe ser unha República federal asentada no recoñecimento das varias nacionalidades do conxunto peninsular¹⁷⁰.

6.6.6.- Alternativa política    

Por non afincarse a unidade ibérica no recoñecimento das nacionalidades Españolas e na unión libremente consentida de todas elas pudo chegarse á separación de Portugal e poderá chegarse a unha «España rota» que dure séculos¹⁷¹. A solución que se impón é a federación natural das nacionalidades hispanas para reforzar os vínculos familiares, como condición imprescindíbel para esvaer o temor de absorción de Portugal por Castela¹⁷² e atrair ao país irmán a unha alianza, formando a Confederación dos dous Estados peninsula­res¹⁷³. Apesar do falido intento federal da CE de 1931 pola intervención orteguiana, Castelao expresa a súa firme convición de que España sería “tarde ou cedo, quéirase ou non se queira, unha república federal”¹⁷⁴, que deberá constituírse a base de catro grupos nacionais: Catalunya, Galiza, Euskadi e o resto de España, “que son os únicos que teñen personalidade natural para pactar”¹⁷⁵; mais aínda que non se cumpran as condicións do pacto, a república federábel terá de converterse nunha república federal. En 1940 dá por morta a segunda República e agarda pola terceira, que "será federal, se é que quer ser definitiva"¹⁷⁶.  Os federais do 73 non sabían que federar e inclusive pensaron en facer unha federación a base das provincias modernas, ideia que abandonaron por seres os Estados resultantes moi pequenos¹⁷⁷.

           

O federalismo español -di Castelao en 1939- debería ser intermedio entre o de EE-UU e o da URSS. "Nos EE-UU fortificouse a Nación a costa dos Estados. Na URSS fortificouse o Estado a costa das Nacións. Nos EE-UU estandarizouse a alma nacional e na URSS estandarizouse a cibdadanía. Nos EE-UU presérvase a diferencia­ción político-administrativa e asegúrase a uniformidade /étnica <e>/ cultural. Na URSS preservouse a diferenciación étnica e asegúrase a unidade política"¹⁷⁸. Non se axustará ao modelo de EE.UU nen da URSS senón ás súas peculiares realidades, "porque España, como función das súas diversas nacións, é unha socieda­de inconfun­dible e única"¹⁷⁹.

Castelao manifesta -1940- que non lle doería que desaparecesen os grandes Estados europeus, "incapaces de chegaren espontaneamente a unha unidade econó­mica, pola federación dos seus elementos nacionais"¹⁸⁰. A interdependencia económica obrigará a construír grandes federacións nas que o internacionalismo e o nacionalismo achen a súa solución normal¹⁸¹. Como o mundo tende á unidade económica e, ao mesmo tempo, non se pode submeter aos pobos diversos a un idéntico réxime político, a "solución xusta está en que os povos se submetan volunta­riamente a un só plano económico; mais conservando cada un de­les a súa soberanía política. (Isto chámase federalis­mo)"¹⁸². Os grandes Estados unitarios xogaron un papel necesario na evolución do mundo mais serían unha rémora para o progreso no futuro. "Resulta máis doado crer na Unión europea e no triunfo da ideia federalista, baseada no recoñecimento das nacionalida­des"¹⁸³.

Algúns políticos non se atreven a pensar que en España hai varias nacións e que, por conseguinte, se impón unha división da soberanía, e "xamáis cavilan que o único sistema de convenios, en que se pode basear a paz permanente de España, estexa no réxime federal; é dicer, no pacto das nacionalidades hispanas e na autonomía das súas rexións"¹⁸⁴. Non se pode aceptar que, á par de Cataluña, Galiza e Euscadi, surxa unha Castela multiplicada, repetida nas rexións de fala castelán, porque esa norma falsearía groseiramente as garantías federais, e por conseguinte, só aceptariamos a federación de Castela, Cataluña, Euscadi e Galiza. O número de membros federados debe restrinxirse ás nacionalidades que souberon conservar a súa personalidade histórica e o seu autonomismo moral, porque o contrario levaría a unha falsa multiplicación de Castela, ficando en pé a política iniciada polos Reis Católicos¹⁸⁵. Trataríase dun federalismo fundamentado no moderno principio das nacionalidades, superador da vella doutrina rexionalista¹⁸⁶, que tería como membros a Cataluña, Euskadi, Galicia e Castela. A finais deste ano de 1945, espera que se vaia a unha estruturación federal de España e confederal da Península¹⁸⁷. Os políticos citados non se dan conta de que o seu fracaso e o da lei provén do sistema unitario e centralista¹⁸⁸, porque non se pode "gobernar con normas únicas, como se España tivese sido algunha vez unha unidade étnica, idiomática, cultural, económica ou política"¹⁸⁹. O primeiro paso dos Españois cara a Portugal daríase "abolindo o sistema unitario e recoñecendo o direito de autodetermiñación das nacionalidades, especialmente de Galiza"¹⁹⁰. A alianza entre os dous estados terá a súa máxima garantía nunha fórmula de tipo federal ou confederal¹⁹¹. Se Portugal se federase coa España desapare­cería o tabique que separa en dous estancos a nosa cultu­ra, e a entrada dos portugueses orixinaría unha forte opo­sición â hexemonía dos casteláns, abrindo unha brecha no sistema unitario e absorbente¹⁹². A República federal sería o complemento da Confederación Ibérica, desexada polos galeguistas para restaurar a unidade galega¹⁹³ e como único xeito de traballar polos concretos que forman España¹⁹⁴.

Para os que enarboran a Constitución do 31, -10/04/1944- esta é un pretexto para  encerrar os nosos ideais federalistas e entregarnos maniatados a unha Cámara popular e única, sabendo que somos minoría de electores no corpo político de España. “Saiba vostedes que se trata de anular o Estatuto galego para retrotrairnos ao centralismo e que a constitución non é o ponto legal de partida senón a muralla que impede o advento da Rep. Federal”¹⁹⁵.          

É inevitábel unha reestruturación federal de España, porque calquera tipo de violencia asimilista provocará resentimentos separadores e as "realidades Espa­ñolas somentes se aveñen a unha unidade pactada"¹⁹⁶, non a unha asimilación coactiva¹⁹⁷.

           

En decembro de 1944, afirma que a Península Ibérica é unha unidade xeográfica con pluralidade de nacións, "perfeitamente axeitadas para rexerse polo sistema federal; todos saben do fatal resultado que deu a España unitaria e centralista, movéndose como un péndolo que vai do desbaraxuste á ditadura e da ditadura ao desbaraxuste. Por outra banda, todos saben que Galeuzca é unha irmandade de galegos, vascos e cataláns, que chama por Castela para crear unha España verdadeira, capaz de engrandecerse con Portugal"¹⁹⁸. A solución para o Estado español -di Castelao en 1945-, consiste en estruturar a unidade xeográfica de España, que abarca a toda a península, so a "forma de Estado federal ou confederal, o más eficiente posíbel, a fin de lograr o asentamento definitivo e permanente da paz e a concordia entre todos os españois e os  seus pobos"¹⁹⁹.

Suportamos -xaneiro 1946- calquera disparate como o de consubstancializar a Constitución coa República, cando esta é anterior a aquela, “ocultando que o noso verdadeiro ideal está nunha Confederación de Repúblicas hispanas ou ibéricas e non no réximen de Estatutos”²⁰⁰. En abril de 1946 afirma que a salvación económica de Galiza depende da súa liberdade política, da súa autonomía integral. "Cando España sexa unha confederación de pobos libres, Galicia non necesitará luitar cen anos para conseguir un pequeno camiño de ferro"²⁰¹. Frente á ditadura dos militares ou o desarranxo democrático, só queda a solución de abrazar o federalismo, se non se quere fomentar o separatismo. A independencia de España só se pode garantir preservando a variedade organizándose segundo os principios do federalismo, sistema que pode procurar a paz da que nacería a única fórmula sa e duradoira de democracia²⁰².

As concepcións federalistas de América non serven para Europa e, por tanto, a Unión Europea toma un carácter diferente da Unión Mundial. A "Península Ibérica é a parte de Europa mellor dotada para constituír un órgao federativo e que, dentro de España, só Ga­liza ten o  sentido de independencia e de unión indisoluble­mente xungui­dos nun anseio único e xa secular"²⁰³. Castelao, en agosto de 1947, resume, como conclusión do Sempre en Galiza, as súas ideas nos seguintes puntos:

"a) Autonomía integral de Galiza para federarse cos demais po­vos de España.

b) República Federal Española para confederarse con Portu­gal.

c) Confederacíón ibérica para ingresar na Unión Euro­pea.

d) Estados Unidos de Europa para constituir a Unión Mun­dial"²⁰⁴.

6.6.7.- Solución federal para España, Europa e o mundo

Os centralistas imaxinaron unha planicie castelá e nela asentaron a omnipotencia dun Estado pantasma, pero a vida ordenada de España só se pode asentar no sistema federal²⁰⁵. O sistema federal foi o que puido consolidar as concepcións económico-sociais en dous mundos que agora están en loita: EEUU e a URSS, e o que impulsou o progreso de Estados Unidos foi a independencia dos Estados e non os principios importados da Francia revolucionaria nen as Constitucións redixidas por filósofos liberais²⁰⁶. Segundo Castelao, en EEUU federáronse 48 Estados para formar unha grande Nacionalidade, mentres que a URSS está baseada no libre consentimento de once Nacionalidades para formar un grande Estado. A realidade é un pouco máis complexa, pois o pacto entre os Estados da Unión foi para formar un Estado federal, que conformou progresivamente unha alma nacional única, quer dicer, unha nación, mentres que na URSS o Estado foi unha superestrutura para seres que conservaron o seu ser nacional anterior. Os Estados norteamericanos son froito da vontade política, os pobos son seres políticos²⁰⁷, mentres que as nacionalidades españolas sobrepasan a vontade dos homes, os pobos son seres nacionais²⁰⁸, porque surxen dos accidentes da terra e dos legados múltiplos da tradición, que lles dan unha continuidade na historia, e, por tanto, teñen un direito anterior e superior a calquera direito que os homes inventen²⁰⁹.

Castelao opta pola unión pactada, polo federalismo, entre as catro nacións que conforman o Estado español, -fundado na máis pura democracia, onde sexa imposíbel o privilexio e a servidume²¹⁰, pero quere que as nacións teñan direito a separarse do Estado a que pertencen, cando non sexan felices dentro del "pois endexamáis poden renunciar á súa soberanía"²¹¹. Por conseguinte, a federación debe establecerse entre Castela, Catalunya, Euscadi e Galiza, pero preservando o direito de autodeterminación, necesario non só para establecer o pacto, senón para evitar posíbeis problemas de convivencia no futuro. O amor á Terra é compatíbel coa reconstrución racional do Estado español²¹².

Debido á interdependencia económica do mundo, os Estados actuais, baseados na forza, están chamados a desaparecer para ser substituídos por unha federación de pobos libres onde cada nacionalidade puidese determinar o seu Estatuto político e proseguir o seu desenvolvimento cultural, conforme ás súas tradicións e tendencias, como rezan os Estatutos da «Alianza dos grupos nacionais da Franza»²¹³. O federalismo representa a superación da dicotomía entre universalismo e particularismo mais só se pode realizar sobre a ruína dos Estados imperialistas²¹⁴. Unha estruturación federal só será posíbel en España co triunfo das armas leais, ou sexa, co sistema democrático²¹⁵. Se as arelas federalistas se visen cumpridas, Galiza estaría disposta a ceder dos seus direitos todo canto fose indispensábel para crear a soberanía do Estado español²¹⁶. Para darlle a España o seu ser auténtico, hai que coordinar os intereses materiais e morais dos diferentes pobos dentro dun Estado plurinacional²¹⁷. A única maneira de reconstruír a España dos grandes feitos e lograr que a nosa autonomía sexa efectiva²¹⁸, sería estruturala como un Estado común²¹⁹, constituído polo libre consentimento de catro pobos: Castela, Cataluña, Euscadi e Galiza, e dentro destas nacións, posíbel estruturación autonómica²²⁰. Este Estado federal así constituído, substituto do actual artificio de Estado²²¹, afincaríase en realidades vivas²²² e permanentes e non en abstraccións momificadas²²³, vería minguada a súa burocracía²²⁴, estaría presente e vixilante en todos os pobos e a carón do pobo²²⁵. A cuestión catalana, vasca e galega non é un delito que deba reprimirse nin unha enfermidade que deba curarse senón a vitalidade dun órgano que reclama garantías legais para funcionar dentro do Estado, que debe ser a resultante funcional dos seus varios órganos funcionais²²⁶. A intransixencia das dereitas e das esquerdas é un efeito da castelanización do Estado e remataría o día en que Cataluña, Euscadi e Galiza fosen libres e puidesen contrarrestar esa hexemonía²²⁷. Non temos tendencias disgregadoras senón unionistas -di Castelao- pois "Loitamos pola unidade da nosa Terra, que é a Patria natural, e pola unión peninsular, que sería o Estado naturalmente admisible"²²⁸.

Castelao non dubida en facer unha afirmación que pode resultar sumamente controvertida. A España unitaria gobérnase mellor desde a ditadura persoal que desde unha democracia parlamentario; por conseguinte, neste caso, é máis lóxico optar pola ditadura que pola democracia, mais tal aseveración non ten presente que unha ditadura persoal non respeita sequera os direitos humanos individuais, que si se garanten nunha democracia parlamentaria, aínda que se equipare coa ditadura no que se refire á negación dos direitos dos pobos. Continúa Castelao. Os varios experimentos lexislativos -todos eles fracasados e provocadores de inquedanzas, motíns e guerras civís- demostran que o que cumpre non é variar as Constitucións senón a forma de Estado. "E non lle deamos voltas á cousa: para rexer unha España única resulta máis lóxico establecer unha dictadura persoal que unha democracia parlamentaria. ... Non hai outro modo de asegurar a democracia en España que dividindo a soberanía do Estado, baixo do sistema federalista"²²⁹, que fai que o Estado fique constituído sobre bases de igualdade²³⁰. Os gobernantes da República non apercebéronse do erro que cometían cando se opuxeron á estruturación federal do Estado e; a cada paso, piaban pola España única e indivisíbel²³¹, se ben é certo que abriron, na Constitución do 31, a posibilidade de chegar a un novo Estado, mais non se aventuraron a facelo no período constituínte²³². Estaban recelosos pola experiencia fracasada da Primeira República, mais agora tratábase de fortalecer o Estado²³³, non de debilitalo²³⁴, con obxecto de evitar o despotismo, como estimaban os federais do século pasado, que non souberon dividir o territorio de España en Estados particulares pois ao principio dividírono nas provincias establecidas en 1833 para dar paso despois aos dezasete reinos da Monarquía²³⁵. Carecían dun plano de organización do Estado e non tiñan azos para formalo²³⁶.

A formación dos Estados pode asentarse nos criterios do pacto,  como defendía Pi i Margall,  ou da natureza e da historia, alternativa de Castelao, para quen a República española debería basearse no libre consentimento de Castela, Cataluña, Euscadi e Galiza²³⁷.

En 1940 manifesta Castelao que non lle preocupa a desaparición dos pequenos Estados, porque a súa independencia é practicamente imposíbel e o apoio das grandes potencias deshonra e degrada por non estabelecerse en condicións de igualdade, e ademais a política de alianzas só serve para dividir o mundo en blocos adversos e mantelo en constante zozobra²³⁸; nen tampouco que desaparezan os grandes Estados, incapaces de chegar á unión económica pola federación dos seus elementos nacionais. A interdependencia económica dos pobos obrigará a estabelecer grandes federacións nas que o nacionalismo e o internacionalismo achen ao mesmo tempo a súa solución normal²³⁹. "O que non quedará en pé é a ideia Española de independencia absoluta, de isolamento do mundo, na que o Estado é un deus que fica dormido, mirándose o embigo"²⁴⁰.

O Estado é resultado da vontade de convivencia conxunta por parte das nacións que o integran, e no caso do Estado español falta o libre consentimento de cataláns, vascos e galegos. Os liberais aplaudían os anceios de independencia -di Castelao- cando se producían lonxe do seu Estado pero son incapaces de comprender o problema de España, observación que, como podemos observar é unha constante na actualidade, aínda entre persoas que se confesan demócratas, pero que son incapaces de proceder a unha análise racional e sosegada da situación cando o problema español é obxecto de discusión. A visceralidade, obcecación e racionalización a respeito do statu quo priman sobre calquera outra consideración.

O Estado non debe estar ao servizo de nengún particularismo, incluído o castelán, mais o Estado actual é feitura e amparo dos casteláns e a súa omnipotencia é a omnipotencia de Castela²⁴¹. Frente a este Estado castelán o rianxeiro opta por un Estado único, o Estado que lle corresponde á variedade española²⁴², capaz de rexer os destinos dunha «España»²⁴³ plurinacional, que abranxa toda a Península Ibérica²⁴⁴. Castelao concorda con Ganivet na postulación de que os Estados se correspondan cos grupo étnicos, ou sexa, cos grupos caracterizados por unha lingua, cultura, relixión, tradición, costumes²⁴⁵. Os políticos utilizan palabras impropias pois a súa confusión da nación co Estado non se debe a ignorancia senón a unha táctica perversa²⁴⁶. Foi o romanticismo quen puxo fin a esa confusión da nacionalidade co Estado²⁴⁷, mais se ben a nación non se confunde co Estado, a nación deixa de ser unha entidade larvada cando cobra vida e potencia mercé á ideia do Estado²⁴⁸. "Quer dicerse que unha nacionalidade somentes acada un desenvolvimento completo cando dispón dunha organización política propria"²⁴⁹.

España é un Estado plurinacional -di en abril de 1945- que está estruturado dun xeito unitario e centralista²⁵⁰, o cal desemboca fatalmente na disgregación e no desbaraxuste²⁵¹. Porque España non é única e indivisíbel, como se proba polo feito de que nela se falan catro idiomas, vehículos doutras tantas culturas e revelación de catro nacionalidades²⁵², e se o Estado ten límites ante os direitos naturais do ser humano, tamén os ten ante os direitos naturais dos pobos, que son seres máis duradoiros que os homes²⁵³. España é unha realidade xeográfica que abarca a toda a península ibérica, e esta unidade debe plasmarse políticamente na forma de Estado federal ou confederal²⁵⁴.

En 1947 aposta por un Estado mundial, que se criará pola conxunción das sociedades presentes, de tal xeito que levará o cuño das patrias que o integren²⁵⁵. Cando un Estado abranxe unha realidade heteroxénea ten que protexer, por igual, a todas as nacións que o compoñen, en ben da súa existencia e unidade, para suprimir todo motivo de conflito²⁵⁶. A historia de España é unha serie ininterrompida de frustracións debidas ao centralismo, que evitou que o Estado chegase a ser plenamente representativo e moralmente lexítimo²⁵⁷. Vítima dun nacionalismo predominantemente cultural, afirma Castelao que a obrigación primordial do Estado é o recoñecemento dos seus grupos lingüísticos e culturais, podendo, neste caso, "opoñerse aos separatismos políticos"²⁵⁸. Esta manifestación de Castelao non deixa de ser surprendente e diría que contraditoria con todo o que veu pregoando, pois non basta co recoñecemento das realidades lingüísticas e culturais senón que hai que partir de todo o facto diferencial, tamén da economía, configuración social, e vontade de conformar un novo ser político, ou sexa, a vontade de constituír un estado proprio. Non vale con dcier, xa que che recoñezo un direitos colectivos négoche os outros.

Xa vai sendo hora -di Castelao- de tomar en serio a idea dos Estados Unidos de Europa, que só se poderá levar a cabo despois de abolir o centralismo mediante un réxime autonómico, se os particularismos se conforman cun simple Estatuto, ou federal²⁵⁹.

6.7.- O federalismo galego da segunda restauración borbónica

6.7.1.- Federalismo e nacionalismo

Após a segunda restauración borbónica, as forzas políticas posicionanse e optan en xeral polo federalismo. En 1974 varios galeguistas, entre os que salientaba X.L. Fontenla, fundan o Partido Galego Social Demócrata (PGSD) que defende o carácter colonial de Galicia, o direito de autodeterminación e o federalismo.

En maio de 1976 créase o Partido Popular Galego, pola confluencia de Unión Democrática de Galicia, liderada por Xaime Isla Couto, e Esquerda Democrática Galega, dirixida por F. García Agudín. De orientación demócrata cristián, galeguista, federalista e de ideoloxía humanista e comunitaria. Estivo constituído por un reducido número de personalidades e galeguista históricos, con pouca proxección social. O Bloque Nacional Popuñar Galego, integrado pola UPG (Unión do Pobo Galego) e ANPG (Asembleia Nacional Popular Galega), xunto co MCG

(Movimento Comunista de Galicia), Partido Carlista, o PGSD e o PSG (Partido Socialista Galego), optaron por un federalismo avanzado, plasmado nas «Bases Constitucionais para a Participación da Nación Galega nun Pacto Federal», de 1976.

6.7.2.- Bases constitucionais

Ba Base primeira, fíxanse as condicións mínimas que debe cumprir o pacto federal, que  serían as seguintes:

“a)      O Pacto federal terá de ser concluido sobre o principio da negociación en plano de igualdade dos representantes lexítimos dos Povos das diversas Nacións hoxe integradas no Estado español, segun veñan determinados polos respectivos procesos constituintes.

b)         O Pacto federal non poderá reducir as faculdades de autoorganización e autogoberno da Nación Galega.

c)         Os órgaos federais que se estabelezan tanto lexislativos como executivos e xudiciáis, integraranse sobre a base da representación por Nacións en igualdade numérica, independentemente da povoación e territorio de cada unha delas.

d)         Non se poderá tratar de relativizar o peso polltico das Nacións nos órgaos federais mediante a concesión de igual representación nelas as rexións integrantes de calquera das Nacións. Tal cousa non impedirá que calquera das Nacións na sua organización interna poida outorgar autonomia as rexións que as constituen.

e)         A eventual integración da Federación en organismos supranacionáis de carácter político ou económico deberá ser referendada polos lexislativos de todas as Nacións federadas”.

Como podemos observar, estas bases coinciden en grande parte co ideario político de Castelao e tamén co que outros autores no exilio, principalmente os vascos, desenvolveron no seo de Galeusca. Teñen como finalidade impedir que os sistema federal derive nunha homoxeneización meidante leis federais e interpretacións xudiciais que favorezan a Estado federal en detrimento dos Estados  federados, como costuma acontecer en muitos países.

As competencias da Federación serían, segundo a Base terceira: “Serán competencias federáis as referentes ao aseguramento da relación entre as distintas Nacións integrantes da Federación e á defensa e relación esteriores, en particular:

a)         Forzas armadas de carácter militar: exércitos de terra, mariña e ar.

b)         A representación exterior da Federación: servizos diplomáticos e consulares; conclusión de acordos internacionáis.

c)         Declaración de guerra e concertamento da paz.

d)         Politica monetaria e arancelaria.

e)         Coordinación da política económica e fiscal das Nacións federadas.

f)         Rexime xurídico da Administración federal.

g)         Lexislación penal.

h)         Administración de Xustiza nas materias en que a lexislación sexa de competencia federal”.

Ao Estado Federal seríanlle encomendadas as competencias básicas necesarias e suficientes para que a Federación sexa viábel e operativa. Esas competencias da Federación afectan principalmente as relacións exteriores, defensa, coordenación económica e lexislación penitenciaria. As competencias federáis non poderán ser ampliadas por medio da interpretación xudicial de poderes implícitos nelas. As competencias non atribuidas expresamente á Federación ficaran reservadas as Nacións integrantes.

As competencias atribuída á nación galega, segundo a base oitava, serían:

“a)       A autoorganización politica e o autogoberno, segun determine a vontade constituinte do Povo Galego.

b)         O réxime xurídico da Administración galega.

c)         O rexime eleitoral.

d)         A determinación dos nacionáis galegos.

e)         O rexime xurídico das liberdades públicas.

f)         O aseguramento da orde pública ; a declaración de estados de escepción.

g)         A política económica e a planificación da economía.

h)         A política fiscal.

i)          O Direito civil, mercantil e de traballo ; a regulación da seguridade social

k)         A Administración de Xusticia nas materias en que a lexislación sexa de competencia nacional galega.

l)          O Rexistro civil e o Notariado.

m)        O rexime urbanístico e a ordenación do territorio.

n)         A política cultural e educativa.

o)         A política sanitaria”.

Na base décima regúlase o referido á lingua, que ficaría así:

“O idioma oficial da Nación Galega é o galego.

Nas relacións oficiais dos órgaos públicos galegos cos da Federación empregarase o idioma oficial da Federación.

Os órgaos federáis que actuen no territorio galego nas suas relacións cos administrados estarán obrigados a empregaren o idioma galego”.

Na base decimoséxta regúlase o ensino:

“A competencia nacional galega sobre o ensino abranguerá todos os graus e nívéis, calquera que sexa o carácter dos centros que o impartan.

O ensino impartirase en galego en todos os graus e nivéis, se ben atendida a esistencia de sectores de povoación castelán-falantes o Goberno Galego estará obrigado a estabelecer escolas primarias en número suficiente para recoller os nenos procedentes daqueles sectores nelas, nas que o ensino será impartido en castelán para a integración armónica dos mesmos na comunidade cultural galega”.

6.7.3.- Contexto político

Caso de aprobarse un distribución territorial do poder de acordo con estas bases, o cambio a respeito da situación actual sería cualitativo e forneceríanos dun instrumento válido e sumamente importante para solucionar os nosos problemas. Isto toparía, non obstante, neste momento, dada a correlación de forzas existente e o contexto globalizado en que nos inserimos, moitas resistencias de parte do capital transnacional que demanda fronterias abertas para así poder incrementar os seus beneficios, sen importarlle para nada o benestar da populación. Estes poderes son alérxicos a soberanía popular, que xa ficou totalmente esfarelada polo pola troika con motivo da crise que estamos a padecer. A política que está aplicando o PP é a que convén e ditan os  oligopolios e o capital transnacional e non o que figura no seu programa, o que constitúe unha  auténtica burla para a cidadanía, que foi empobrecida drasticamente e enviada ao paro para salvar ao emprestamistas, que se traduciu en: baixadas das pensións, dos salarios dos traballadores e  eliminación dos seus direitos laborais, até extremos que nen os mesmos patronos se atrevían de demandar.

A segunda grande barreira sería a oposición frontal do nacionalismo español, nunca na súa historia proclive a negociar, como pasou no proceso de emancipación das colonias e como está a pasar agora con Catalunya. Neste momento o problema vese agravado polo tancredismo do presidente do goberno, que contempla imóvel o panorama como se non fose con el o asunto. O bipartito PP-PSOE considera que o poder no territorio do Estado español lles corresponde a eles por unha especie de fatalidade histórica e que os demais teñen que se submeter ás súas normas e ditados.

A proposta federal do PSOE non é máis que un cambio cosmético a respeito do Estado autonómico, pois mantén o unitarismo de soberanía, radicada no pobo español, que se traduce na negación dos pobos galego, vasco e catalán, e a España multiplicada en . Na realidade o que pretende este partido xacobinista é realizar certos cambios secundarios na organización política e, con este retoque na imaxe, considerar que o actual Estado autonómico se denomine federal, coa finalidade de ir tirando outros trinta ou cuarenta anos. O federalismo de UPyD non é máis que un instrumento de recentralización política, que agrava aínda moito máis a alternativa dos socialistas. Parece que é inxenuidade mental ter mentes de concitar acordos sobre estas bases e non é de surprender que os nacionalistas non fagan caso de tales proxectos cosméticos.

A nivel galego o panorama político no campo do nacionalismo é o pior en décadas. Frente a un BNG que mantén o seu proxecto e a súa lealdade ao país, vemos Anova como fiel comparsa das hostes esquerdistas estatais e sen poder de reacción de nengunha clase. Hoxe mesmo vén na imprensa que en Catalunya houbo unha masiva manisfestación en prol da Republica catalana, apoiada por ERC, ICV e a CUP, mentres que Esquerda Unida lle impuxo á súa compara ANOVA, que rachase a iniciativa do BNG para loitar por unha República Galega. Isto indica que neste país, tanto PSOE como Esquerda Unida non teñen parangón co que sucede en Catalunya, onde o PSOE ten problemas pola súa incoherencia a respeito do direito a decidir e ICV vota abertamente cos nacionalistas, aínda que mantendo a súa coherencia non nacionalista. Na Galiza, os partidos estatais teñen a virtude de domesticar aos seus lacaios galegos, entre os que se encontra nos nosos día o proprio Beiras, que deixou, como Risco de ser alguén.  

7.- Conclusión

Como resultado do que antecede, cumpre facer as seguintes consideracións. Eu creo que hai que poñer como prioridade ética e política da actuación o respeito aos direitos humanos, tanto individuais como, especialmente no caso que nos ocupa, os colectivos, e, por tanto, hai que partir da vontade fidedignamente expresada dos habitantes dun país á hora de decidir o sistema a aplicar. Se unha comunidade diferenciada, que se considera unha nación, decide optar por unha determinada alternativa política os demais deberían respeitar esa opción.

En segundo lugar, creo que salta á vista que no Estado español non se chegou a unha convivencia harmónica entre as organizacións que controlan os órgaos do poder central do Estado e os que controlan os órgaos de poder das comunidades autónomas con máis personalidade propria e diferenciada, e, por tanto, entre os valores dun e as aspiracións das outras. Os primeiros, obedecendo a unha tendencia centrípeta que aniña en asociacións integristas, pagadas con fondos públicos, e partidarias sementar o enfrentamento e a incomprensión entre os españois, nun afán de continuar a historia de España, tal como a entendía Lerroux, están inmersos nunha campaña desapiadada de reintegracionismo competencial e de imposición dos valores e controis españolistas a todos os demais pobos, renovando a proposta de Felipe V de “reducir todos os meus reinos de España á uniformidade dunhas mesmas leis, usos,  costumes e tribunais, gobernándose igualmente todos polas leis de Castela, tan loábeis e plausíbeis en todo o Universo”²⁶⁰. Á imposición obsesa dunha cura de austeridade forzada sobre unha populación inerme, inocente e sufridora da incompetencia dos seus gobernantes, que se traduciu nunha desigualdade social galopante, un empobrecimento asfixiante e un paro insufríbel, traducido en recortes, lei da xustiza de Gallardón, reforma da lei do aborto, ... unéselle unha violencia asimilista e brutal sobre os pobos en proceso de construción nacional, para desvirtuar as raquíticas competencias de que gozan até este momento, anemiar as súas forzas vitais e mermar así a súa capacidade de resistencia. Partidos e institucións que pregoan a defensa dunha España única e diversa, mais que se pretende na práctica reducir a unha España uniforme con diversidades folcloristas. Isto tradúcese en leis como a de Wert, que pretende españolizar Catalunya, precedida no tempo pola campaña españolista do presidente Núñez Feijoo na Galiza e nas posteriores de Baleares e Valencia, para «asegurar a supervivencia e un ameazado idioma español!», o proxecto de lei de Réxime Local, as disposicións sobre o sector financeiro, etc.

Un sistema federal, se lograr superar as reticencias e temores producidos en toda esta etapa de convivencia forzada e tensa, podería ser unha saída, mais sempre que se parta dun federalismo digno de tal nome, e, a este efecto, propoño como modelo o federalismo suízo, por considerar que foi o que mellor soubo respeitar os direitos do colectivo estatal e das comunidades que o integran, a unidade e a diversidade. Nos nosos días estendeuse a acusación de que as CCAA eran as responsábeis do incremento do gasto público no Estado español, con 17 autonomías e 46 millóns de habitantes aproximadamente, e, por conseguinte da débeda, mais se analizamos o que pasa na Suiza, parece que esta acusación non está fundamentada. Este país, con 8 millóns de habitantes, ten 26 cantóns, cos seus órgaos lexislativos, executivos e xudiciais; as súas catro linguas oficiais, etc. e ninguén se atreve a lanzar esta campaña contra eses cantóns, que teñen unha economía mui saneada. Esta acusación pretende camuflar o auténtico problema político de España, que son os escasos ingresos fiscais, porque PP e PSOE estabeleceron un sistema impositivo que permite que só obrigan a tributar até a exanguinidade á clase media e exime as empresas e grandes fortunas, como consecuencia das políticas de portas xiratorias. O que se pretende é diminuír o gasto tanto nas CCAA como polos recortes á cidadanía para que estes segmentos da populación continúen desfrutando da súa situación de privilexio.

O federalismo debería estabelecerse entre os Catalunya, Euskadi e Galiza con posibilidade de integración das comunidades veciñas de igual lingua e cultura, que podería abarcar os Países Cataláns, Euskal Herría e Galiza estensa, ou Galiza norte e Sul. Ás rexións destas nacións debería garantirselle o direito á autonomía, se o desexasen exercitar, pois hai algunhas como Madrid, que xa falan da devolución voluntaria de competencias. Este deseño debería completarse coa supresión do residuo centralista do Antigo Réxime, as deputacións, que permitiría ter un sistema máis barato e integrado que o actual.

Se non se lograse un acordo desta natureza, quizá non ficase outra alternativa que a independencia destas nacións, cedo ou tarde.

---

1.  BADÍA, JUAN FERNANDO, El Estado unitario, el federal y el Estado autonómico, Tecnos, Madrid, 1986, p. 86.

2.  BADÍA, JUAN FERNANDO, El Estado unitario, el federal y el Estado autonómico, Tecnos, Madrid, 1986, p. 86.

3.  PI i MARGALL, Las nacionalidades, Librería Bargua, Madrid, s/d, p. 31.

4.  PI i MARGALL, Las nacionalidades, Librería Bargua, Madrid, s/d, p. 113.

5.  ORTEGA E GASSET,  «Puntos esenciales», ¿02/1931, en Obras completas (OC), T. 11, p. 140.

6.  CASTELAO, Sempre en Galiza (SG), Akal Editor, Madrid, 1977, p. 77.

7.  «Rectificación de la República», en Crisol, 26-09/1931, OC, T. 11, X, p. 393.

8.  «Rectificación de la República», en Crisol, 26-09/1931, OC, T. 11, X, p. 394.

9.  «Rectificación de la República», en Crisol, 26-09/1931, OC, T. 11, X, p. 394.

10.  «Rectificación de la República», en Crisol, 26-09/1931, OC, T. 11, X, p. 394.

11.  «Rectificación de la República», en Crisol, 26-09/1931, OC, T. 11, X, p. 395.

12.  «Rectificación de la República», en Crisol, 26-09/1931, OC, T. 11, X, p. 396.

13.  «Discurso sobre el Estatuto de Cataluña», 13/05/1932, en OC, T. 11, p. 464.

14.. MARÍAS, JULIÁN, La devolución de España, (DE) , Espasa Calpe, Madrid, 1978, p. 161.

15.. DE , p. 161-162.

16.  DE, p. 163.

17.  «O Rexionalismo galego» en FERNÁNDEZ DEL RIEGO, FRANCISCO, Pensamento galeguista do século XIX,, pp. 102-103).

18.  MARÍAS, JULIÁN, El curso del tiempo, (ECT), Alianza Editorial, Madrid, 1988,  2,  p. 144.

19.  MARÍAS, JULIÁN, El curso del tiempo, (ECT), Alianza Editorial, Madrid, 1988,  2, p. 259.

20..  MARÍAS, JULIÁN, España en nuestras manos, Espasa Calpe, Madrid, 1978, p. 136.

21.   MARÍAS, JULIÁN, España en nuestras manos, Espasa Calpe, Madrid, 1978, p.  180.

22..  MARÍAS, JULIÁN, Cinco años de España, (CAE), Alianza Editorial, Madrid, 1988,  2,  p. 134.

23..  CAE , p. 291.

24..  CAE , p. 10.

25.. CAE , p. 179.

26. ECT, 1, p. 270.

27.  Entre os intransixentes figuran: Ramón Elices Montes, Andrés Muruais, Xesús Muruais, Sebastián Vallejos, Ramón Faginas, José Mª. Alcántara, ...

28.  Entre os principais federalistas, destacan: Ramón Pérez Costales, Eduardo Chao, Federico Tapia, Juan Manuel Paz Novoa, Alejandro Quereizaeta, Manuel Curros Enríquez, Federico G. Gallardo, Andrés Muruais, Jesús Muruais, Miguel López, Estebán Quet, Pablo González Munín, Francisco Suáres García, Cesáreo Rivera, Indalecio Armesto, Pascual Paz, Luís A. Mestre, José Millán Astray, Serafín Villar, Joaquín Rey Calvo, José Sánchez Villamarín, Segundo Moreno Barcia, José Ogea, Bernardo Barreiro de Vázquez Varela, ...

29.  A esta Asemblea asistiron os novos representantes do federalismo: Aureliano J. Pereira, Manuel Leiras Pulpeiro, Manuel Castro López, Santiago Casares, etc.

30.  Esta aserción só é correcta se substituímos independentes por soberanos. Un estado perde, ao converterse en membro dun Estado federal, a súa indpendencia, xunto con grande parte da súa soberanía, e inclusive a propia condición de estado, que implica autoridade suprema.

31.  BRAÑAS, ALFREDO, El regionalismo, Jaime Molinas, Barcelona, 1889, p. 45.

32.  Ibidem, p. 47.

33.  Ibidem, p. 48.

34.  MAÍZ SUÁREZ RAMÓN, O Rexionalismo Galego: Organización e Ideoloxía (1886-1907), Edicios Do Castro, Sada, 1984,  p. 401.

35.  «A imposición nacionalista», en A Nosa Terra, (ANT) nº. 20, (30/05/1917), p. 7.

36.  «A nazonalidade e o Estado centralizado», en ANT, nº. 37, (20/11/1917), p. 6.

37.  «As leiciós da realidade», en ANT, nº. 73-74, (05/12/1918), p. 9.

38.  «As leiciós da realidade», en ANT, nº. 73-74, (05/12/1918), p. 9.

39.  RISCO, VICENTE, «Teoría do nazonalismo galego», en Obra Completa, (OCR), Akal, Madrid, 1981,  p. 38.

40.  «Prosas galeguistas», en ANT, nº. 72 (15/11/1918)

41.  «Teoría do nacionalismo galego», en OCR, pp. 47-48.

42. «Teoría do nacionalismo galego», en OCR, p. 50.

43. «A galiza e o voto en Cortes», en Rexurdimento, febreiro 1923,  p. 97.

44. «Lembrando os Precursores», en ANT, nº. 215, (25/07/1925).

45. «El problema político de Galicia», en OCR, p. 226.

46. «El problema político de Galicia», en OCR, p. 226.

47. «Nin separatismo, nin autonomismo: ¡Nazonalismo!», en A Fouce, nº. 17 (15/08/1930),  p. 7.

48. «Mitteleuropa», en NÓS, nº. 137-138, (maio/xuño/1935), p. 106.

49. «Nacionalismo galego», en OCR, pp. 252-253.

50. «Nacionalismo galego», en OCR, p. 253.

51. «Nacionalismo galego», en OCR, p. 265.

52. «Teoría do nacionalismo galego», en OCR, p. 46.

53. «Teoría do nacionalismo galego», en OCR, p. 53.

54. «Nacionalismo galego», en OCR, p. 265. Cf. «Teoría do nacionalismo galego», en OCR, p. 68.

55.  «Nacionalismo galego», en OCR, p. 265.

56. «Nacionalismo galego», en OCR, p. 266.

57. «Nacionalismo galego», en OCR, p. 267.

58. «O druidismo no século XX», en ANT, nº. 93, (05/07/1919).

59.  «Galizia céltiga», en NÓS, nº. 5, (24/06/1921), p. 7.

60. «O espertamento dos pobos céticos e o porvir da Europa», en ANT, nº. 133 (01/02/1921).

61. «Fai un ano que Galiza foi reconocida como nazón en Berna pol-o Congreso das minorías nazonales», en ANT, nº. 350, (29/09/1934), p. 1.

62. «O nazonalismo e a política», en La Zarpa, (05/11/1922),  p. 100.

63. GELLES, RICHARD J., e LEVINE, ANN, Sociología, McGraw-Hill, México, 1996, p. 304.

64. «O nazonalismo e a políteca», en La Zarpa, (05/11/1922),  p. 100.

65.  «O nazonalismo e a políteca», en La Zarpa, (05/11/1922),  pp. 100-101.

66. «Redención e libertade», en La Zapa, (09/02/1923),  p. 111.

67. «O eixempro de Cataluña», en La Zarpa, (20/01/1923),  p. 107.

68.  «O eixempro de Cataluña», en La Zarpa, (20/01/1923),  p. 108.

69. «Redención e libertade», en La Zarpa, (09/02/1923),  p. 112.

70.  «Novamente o asunto do millo», en La Zasrpa, (26/04/1923),  p. 117.

71. «Nin separatismo, nin autonomismo: ¡Nazonalismo!», en A Fouce, nº. 17 (15/08/1930),  p. 7.

72. «Teoría do nazonalismo galego», en OCR, p. 43.

73. «Limiares», en ANT, nº. 109 (01/01/1920), p. 12.

74. «Limiares», en ANT, nº. 109 (01/01/1920), p. 12.

75. «Isto é o que é o nazonalismo galego», en OCR, p. 89.

76. CASTELAO, Sempre en Galiza,(SG), Madrid, 1977,  p. 56.

77. SG,  p. 57.

78. SG, pp. 62-63.

79. «La posición ideológica de Galicia», (06/1045), en PE, pp. 115 e 116.

80. SG,  p. 206.

81. SG,  p. 319.

82. SG,  pp. 62, 318.

83. SG,  p. 62. Cf. «La posición ideológica de Galicia», en PALMÁS, RICARDO, Prosas do exilio, (PE),Edicións do Patronato da Cultura Galega, Montevideo, 1996,  p. 115.

84. SG,  p. 68.

85. SG,  p. 73.

86. SG,  pp. 57-58. Cf. o.c. p. 76.

87. SG,  p. 175.

88. SG,  p.  304. Cf. SG, p. 312.

89. SG,  p. 163.

90. SG,  p. 205. Cf. SG, p. 323.

91. SG,  p. 205. Cf. SG, pp. 309, 323.

92. Caderno A, p. 814.

93. SG,  p. 328.

94. SG,  p. 460.

95. SG,  p. 460.

96.  «El mitin de ayer en Maside», en Heraldo de Galicia, nº. 79, (09/05/1932), p. 1.

97.  «El mitin de ayer en Maside», en Heraldo de Galicia, nº. 79, (09/05/1932), p. 1.

98. «Federalismo español», (17/12/1938), en MONTEAGUDO, ENRIQUE, Castelao: Conferencias e discursos, (PE), Fundación Castelao, 1996, p. 179.

99. SG,  p. 60.

100. «Verbas de Chumbo», II, , en PE, p. 84.

101. SG,  p. 60.

102. SG,  p. 176.

103. SG,  p. 149. Ver tamén o.c. p. 204.

104. SG,  p. 160.

105. SG,  p. 76. Cf. SG, pp. 179, 180.

106. SG,  p. 76.

107. SG,  p. 77.

108. SG,  p. 73.

109. SG,  p. 75, 77, 163, 164, 166, 169, 206, 314, 316, 319, 327.

110. Xalundres Castelao afirma, no lugar de «todas as rexións» que a República só sería federal cando as tres nacionalidades -Galiza, Euskadi e Cataluña- fosen «rexións autónomas». SG,  p. 208.

111. SG,  p. 164, 165.

112. "Historia Sintética do autonomismo Galego", en PE, p. 175. Cf. tamén  SG, p. 472.

113. SG,  p. 167.

114. SG,  p. 314.

115. SG,  p. 315.

116. SG,  p. 55.

117. «Federalismo español», (17/12/1938), en CCD, p. 171.

118. «Federalismo español», (17/12/1938), en CCD, pp. 173-174.

119. «Federalismo español», (17/12/1938), en CCD, p. 174.

120. «Caderno A», en Sempre en Galiza, (CSG), Parlamento de Galicia, 2000, p. 827.

121. SG,  pp. 204-205. Cf. un texto paralelo en «Caderno A», en CSG, p. 835-837 (febreiro 1939-xullo 1940) . «Federalismo español», (17/12/1938), en CCD, pp. 176-178.

122. SG,  p. 90.

123. SG,  pp. 359-360.

124. SG,  p. 361.

125. SG,  p. 362.

126. SG,  pp. 309, 320.

127. SG,  p. 321.

128. SG,  p. 313.

129. «Caderno A», en CSG, p. 805.

130. «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 119.

131. SG,  p. 89.

132. SG,  p. 88.

133. SG,  p. 88. Ver tamén o.c. p. 157, 158, 218.

134. SG,  p. 159-160, 162. Cf. «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 114.

135. SG,  p. 162.

136. SG,  p. 218.

137. SG,  p. 220.

138. SG,  p. 162.

139. SG,  p. 218.

140. SG,  p. 220. Cf. SG, p. 227.

141. SG,  p. 222.

142. «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 115.

143. «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 115.

144. SG,  p. 458.

145. SG,  p. 405.

146. SG,  p. 408.

147. SG,  p.  461.

148. SG,  p.   462.

149.  SG,  p. 438.

150.  SG,  p. 438.

151.  SG,  p. 62.

152.  SG,  p. 62. Cf. «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 116.

153.  «Caderno A», en CSG, p. 803.

154.  «Caderno A», en CSG, p. 803.

155.  «Carta a Sebastián González García-Paz», en OCA, T. 6, pp. 305-306.

156. SG,  p. 214.

157. SG,  p. 314.

158. SG,  p. 323.

159. «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 115.

160. SG,  p. 317.

161. SG,  p. 318.

162. SG,  p. 410.

163. SG,  p. 404.

164. SG, 321.

165. «Caderno B», en CSG, p. 936.

166.CCV, pp. 502, 504.

167. «Carta de Irujo a Castelao», de 5/05/1948, en Crónicas. Castelao y los vascos, (CCV) Cord. Anasagasti, Ikatz ekintza, Bilbao, 1985, p. 507.

168. «Carta de Castelao a Irujo», de 3/06/1948, en  CCV, p. 509.

169. "Historia Sintética do autonomismo Galego", en PE, p. 163.

170. "Historia Sintética do autonomismo Galego", en PE, p. 164.

171. SG,  p. 88.

172. SG, p. 338.

173. SG,  p. 90.

174. «Federalismo español», (17/12/1938), en CCD, p. 187. Cf.  SG, p. 88. Cf. SG, p. 222.

175. «Federalismo español», (17/12/1938), en CCD, p. 188.

176. SG,  p. 219.

177. SG,  p. 170.

178. «Caderno A», en CSG, p. 834.

179. SG,  p. 222.

180. SG,  p. 214.

181. SG,  p. 214.

182. SG,  p. 216.

183. SG,  pp. 217-218.

184. SG,  p. 156.

185. «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 116.

186.  "1889, «El Regionalismo Gallego» de Murguía", en PE, p. 125.

187. Informe do Consello de Galiza dirixido ás forzas democráticas do interior con motivo da suntanza das Cortes en México e a actuación dos deputados galegos, 15/12/1945, (ICG), p. 255.

188. SG,  p. 156.

189. SG,  p. 156.

190. SG,  p. 226.

191. SG, p. 343. Cf. CASTELAO, «La posición ideológica de Galicia», en PE, p. 116.

192. SG,  p. 215. Ver tamén o.c. p. 254.

193. SG,  p. 227.

194. SG,  p. 254.

195.«Carta a José Añón en Montevideo», (10/04/1944), en OCA, T. 6, p. 418.

196. SG, p. 304.

197. SG,  p. 304.

198. «Verbas de Chumbo», II, en PE, p. 85.

199. "La posición ideológica de Galicia", en PE, p. 116.

200. «Carta a Pi i Sunyer», (16/01/1946), en CASSTELAO, Obras, Galaxia, 2000, 6, p. 576.

201. "El problema ferroviario de Galicia", en PE, p. 163.

202. SG,  p.   463.

203. SG,  p.  470.

204. SG,  p.  477.

205. SG, p. 218.

206. SG, p. 220.

207. SG, p. 461

208. SG, p. 461.

209. SG, p. 222.

210. SG, p. 323.

211. SG, p. 321.

212. SG, p. 46.

213. SG, p. 55.

214. SG, p. 55.

215. SG, p. 55.

216. SG, p. 56.

217. SG, p. 60. Cf. tamén p. 320.

218. SG, p. 407.

219. SG, p. 405.

220. SG, pp. 62-63.

221. SG, p. 88. Cf. tamén p. 406. Cf. p. 456.

222. SG, p. 211.

223. SG, p. 204.

224. SG, p. 205.

225. SG, p. 205.

226. SG, p. 73.

227. SG, p. 194.

228.  SG, p. 133.

229.  SG, pp. 159, 160. Cf. tamén p. 162.

230.  SG, p. 163.

231.  SG, p. 151.

232.  SG, p. 160. Cf. tamén p. 206.

233.  SG, p. 164.

234. SG, p. 170.

235. SG, p. 170.

236. SG, p. 208.

237. SG, p. 205.

238. Cf. taménSG, p. 459, 460, 461.

239.S G, p. 214.

240. SG, p. 214.

241. SG, p. 299.

242. SG, p. 318.

243. Esta «Hespaña» abranxe a Península enteira ( SG, p. 320).

244. SG, p. 309.

245. SG, p. 302.

246. SG, p. 308.

247.  SG, p. 443.

248.  Non está claro se esta idea é de Castelao ou de Maurice Hauriou, a quen comenta.

249.  SG, p. 445.

250.  SG, p. 403.

251.  CASTELAO, "Falemos en lingoaxe intelixible", en PE, p. 99.

252.  CASTELAO, "La posición ideológica de Galicia, en PE, p. 111.

253.  CASTELAO, "La posición ideológica de Galicia, en PE, p. 112.

254.  CASTELAO, "La posición ideológica de Galicia, en PE, p. 116.

255.  SG, p. 433.

256.  SG, p. 443.

257.  SG, p. 443.

258.  SG, p. 443.

259.  SG, p. 457.

260.   Decreto de 29 de xuño de 1707, en Novísima recopilación de las Leyes de España, T. II, Madrid, 1805, lib. III, tít. III, lei Iª. Tomado de JOVER ZAMORA, JOSÉ MARÍA, La civilización española a mediados del siglo XIX, Espasa Calpe, Madrid, 1992, pp. 119-120.