Estudos en España
A familia Ortega Spottorno veraneaba en pobos próximos a Madrid; desde 1887 en San Lorenzo de El Escorial, onde aprendeu a ler e escribir. Para contribuír á recuperación da súa mai, que sufría esgotamento por sobreparto, a partir de 1889 a familia pasa os invernos en Córdoba, localidade na que o filósofo recibe o primeiro ensino no Colexio de José del Rio y Labandera, ingresando a seguir, en setembro de 1891, co seu irmán maior Eduardo, para cursar bacharelato, no internado do colexio San Estanislao de Kostka, en Miraflores de El Palo, nos arredores de Málaga, rexentado polos xesuítas, a quen critica pola súa nefasta pedagoxía1. Inutilizaron, segundo o filósofo, aos fillos das familias españolas de elevada posición social, chamados a construír a cultura nacional. A supresión “de los colegios jesuíticos sería deseable, por una razón meramente administrativa: la incapacidad intelectual de los RR.PP.”2. Deciden abandonar o colexio en 4º de bacharelato, polas críticas que se facían, nas lecturas de refectorio, ao xornal liberal El Imparcial, dirixido polo seu pai, terminando o bacharelato por libre, «a trancas e barrancas», o 23/10/1897, no Instituto de Málaga.
A súa saúde vese afectada desde meniño por dores de ventre, -pirosis- e cabeza3, ao tempo que denota unha grande avidez pola lectura, que se transloce nas peticións constantes de libros nas cartas que dirixe aos seus pais, nas que, se observan frecuentes faltas de ortografía: vallamos (de ir), viagecito, hechado, husara, cohercibles4, sonriyeras5, hasta a mí6, desque7, viage8, mensage9, lijero, extremecen10. Tamén se observa algún fallo nas conxuncións: “Es probable que acepte porque si no resulta caro comer decentemente”11. Foi, nesta etapa un alumno destacado, obtendo unhas cualificación que non baixaban do sobresaliente.
O curso 1897-1898 ingresa no internado dos Estudios Superiores de Deusto, Bilbao, para estudiar dereito, que non chegaría a terminar, e filosofía, presentándose aos exames na Universidade de Salamanca, por depender oficialmente desta Deusto. No curso seguinte, 1898-1899, con 16 anos, estuda na Universidade de Madrid, filosofía e algunhas materias de dereito, estudos estes últimos que abandonaría para concentrarse totalmente na filosofía, obtendo, na Universidade de Madrid, o grao de licenciatura en 1902 e o doutoramento o 15/12/1904, coa tese Los terrores del año mil. Crítica de una leyenda. Debeu ser neste ano de 1902 ou a finais de 1901, cando coñece a Rosa Spottorno, moza cartaxinesa un ano máis nova que el, coa que terminará casando, pois en agosto de 1905, di que é o terceiro verán que se queren12. En agosto de 1902, repróchalle ao seu pai a pretensión de que obteña títulos. “Extraño es tu empeño, poco razonado de que yo tenga títulos académicos.
No; lo que yo haya de ser lo seré con o sin títulos”13.
Cando España perde en 1898 as últimas colonias e fica reducida ao territorio peninsular, a ferida infrinxida ao seu narcisismo retumbará como unha pesada lousa na súa conciencia patria. Ortega cualificará retrospectivamente en 1917 este acontecemento do seguinte xeito: 1898 “es el deshonor y la vergüenza, es la miseria y la desesperanza, es haber hallado, al despertar, truncas las esperanzas y tradiciones familiares, mancillado el hogar, segada de todo ideal, de toda virtud , la nativa vega”14.
O verán de 1902 pásao na casa de Ramón Gasset, en Vigo, e publica o seu primeiro artigo en El Faro de Vigo. En 1904 publica a súa primeira colaboración en El Imparcial, facilitada polo feito de ser seu pai o director do xornal. Traballa de nove a dez horas diarias, pero “no sé ni una palabra de nada”15.
Ampliación de estudos en Alemaña
En 1905 viaxa a Alemaña vía París, cidade na que é convidado a comer en lugares selectos convidado polo literato e diplomático mexicano Francisco A. de Icaza, amigo persoal do seu pai e polo correspondente de El Imparcial. Desde o 25/02/1905, reside en Leipzig, Alemaña, comodamente instalado, co obxectivo de aprender filosofía -e materias conexas-, sen presentarse a exames nin lograr ningún título. O seu cuarto “es casi tan grande como el comedor de casa, con dos ventanas, un lecho con su edredón libre, [...] Además de esto soy dueño usufructuario de una mesa de despacho con bureau, de un armario, de otra mesa cubierta de rico, esplendente, luminoso terciopelo escarlata que se halla en medio de la habitación. En derredor de la mesa están, [...] cuatro sillas de alto respaldo con rejilla y música. Luego existe un magnífico e incomodísimo diván, de terciopelo rojo también, que me viene grande. Un sillón parecido al que ahí dejé, sólo que de rejilla, para la mesa. Una cómoda, un lavamanos de mármol con cajones para botas y otras partes despreciables del vestido. [...] Un espejo de tamaño natural y un quitasol chino”16.
Recibe 5 horas semanais de Fisioloxía; 4 de Introdución á Filosofía e á Lóxica, con Heinze; 3 de anatomía; 3 de Psicoloxía con Wundt, “que acaso sea hoy la primera figura filosófica de Europa”17; pero que agora é xa “un viejo decrépito”18, 2 de Histoloxía co eminente profesor Rad; 1 de Sistema nervioso; e 1 de Introdución á Psicoloxía experimental19. As de Anatomía, Histoloxía xeral, Sistema nervioso central, que consideraba como “una necesaria preparación para un estudio sólido de psicología”20, no trimestre que vai do 26/04/1905 a primeiros de agosto. Tiña pensado seguir tamén unha hora semanal sobre a filosofía de Kant e outra sobre a de Nietzsche, pero non aparece no seu programa. No tempo de vacacións, de agosto a novembro, tiña previsto dedicalos á historia e literatura alemana. Á súa arribada ao país teutón descoñece totalmente o idioma: “No entiendo ni una sola palabra a esta gente, que por lo demás habla un alemán que casi no lo es”21. Para remedialo acudiu aos anuncios de prensa, para buscar unha persoa alemana coa que cambiar conversación nese idioma, chegando a un acordo con Max Funke, estudiante alemán de escasos recursos económicos. A pesar diso, manifesta sentirse moi só, pero considera que a súa estancia neste país vai ter tremenda influencia no seu futuro “y acaso en los de mi patria”22.
O 28/03/1905, en carta ao seu pai, dille que lle vai enviar un cantos artigos para publicar en El Imparcial e Blanco y Negro; que mensualmente enviará catro para Los lunes, cobrábeis a 6 duros; e tres para Blanco y Negro; e un para Lecturas, cobrábel a 13/15 duros23. O 28/04/1905 manifesta sentirse pasmosamente distinto. “He visto, por ejemplo, que no sé nada de nada, que no tengo derecho a pensar y que si anhelaba hacer una vida sólida tenía
que rehacerme por completo el ideario”24. Sorprende negativamente que afirme que non ten dereito a pensar. Tamén lle comunica que espera saber de verdade, no ano e medio ou dous que pensa botar en Alemaña, Grego, Matemáticas, Química e Psicoloxía; para, despois da aprobar unha cátedra, seguir, nunha nova estancia dun ano, Fisioloxía, Zooloxía, Botánica e Filosofía Xeral25. Recoñece que recibiu unha educación de meniño mimado, produto do “Ambiente que me rodeaba excesivamente halagador, de facilidad y de excesiva consideración”26, afirmación que consideramos totalmente acertada.
O 21/05/1905, comunícalle ao seu pai que pensa regresar de Alemaña sabendo alemán, inglés, grego, latín, sánscrito e zendo, aínda que o seu progreso en alemán é só regular. “De alemán ... regular nada más, pero es curioso; en las clases me entero ya perfectamente y espero en unos días entender a los profesores como si hablaran en francés. Y en cambio la lectura de los libros me cuesta aún mucho, mucho trabajo. Ya hablo con cierta decisión”27.
Máis tarde rebaixará as súas pretensións ao dominio do latín, grego e alemán28. Tamén o anima a superar a súa depresión, aínda que se careza de esperanzas. “Sinceramente creo que se debe hacer por vivir sin esperanzas y sin embargo hallar la vida agradable: tenemos ilusiones y las perdemos y entonces decimos que es mala la vida”29. Insiste reiteradamente neste ano en que quere buscar a independencia económica, pero non a dá logrado e continuará a depender pecuniariamente dos seus pais, que desexan que retorne porque lles sae gravosa a súa estancia en Alemaña30.
En xullo de 1905, declara que “no hago otra cosa que latín y griego”31. En agosto de 1905, soña con realizar viaxes de estudios viaxar por varios países europeos, e deixa entrever as súas aspiracións políticas. “Luego, acaso, mi vida tome otros rumbos más activos que tu no sospechas”32. Proponse gañar unhas oposicións para tranquilizar a vida e poder así entregarse “a más altas labores lleno de fe y de ilusión y de exclusivismo”33 . En outubro de 1905, xa ten decidido mudarse a Berlín, e fai balanzo da súa estadía en Leipzig. “Haciendo balance de este tiempo transcurrido me encuentro con que no he desaprovechado el tiempo: he aprendido alemán, he echado unas medias suelas al latín y al griego, he puesto algunos jalones en el estudio de la Historia Moderna alemana, conozco decentemente los elementos de la Histología y de la Osteología; me he metido considerables volúmenes acerca del clasicismo español: he escrito, en fin, unas ¡2000! cuartillas completamente inútiles y creo
que por valor de otro tanto en cartas, estoy contento de mi, y descontento de las circunstancias, que no me han auxiliado”34. Recoñece tamén, como efecto positivo, que adquiriu unha disciplina interior, inspirada no militarismo prusiano, que era o seu primeiro obxectivo35. Manifesta non sentirse cómodo no xornalismo, por non ser capaz de empatizar cos lectores: “mi cabeza es por completo antiperiodística, no atino con el deseo del público”36. Ante o desexo de seu pai de que retorne, dille que, aínda que o bote de menos, “llegaré ahí, me chillarás en la estación y si hoy, por no tenerme delante, tienes ilusiones de que mi presencia te producirá una mejora durable en el ánimo, las perderás a poco”37.
En carta a Navarro Ledesma, ao tempo que lle refire a súa depresión e os seus problemas estomacais, dille que pensaba converterse en importador do idealismo desde Alemaña, que é o que fai falta aquí38. A saúde de Ortega foi bastante precaria. Sufría cólicos hepáticos e frecuentes crises depresivas.
A súa valoración dos españois residentes en Alemaña é desprezativa. “Salvo el lunático Canseco, son todos unos tontos”39. Esta minusvaloración dos demais responde á súa megalomanía intelectual. En setembro de 1905, morre inesperadamente o seu grande amigo Francisco Navarro Ledesma, e con tal motivo, escríbelle á súa noiva: “La vida suya y la mía gravitaban sobre ideas muy semejantes: nuestros temperamentos eran análogos: los dos éramos buenos, cosa muy rara en nuestro país”40. No panexírico que fai del en 1906 escribe: “Coexistían en él junto a una agudísima e incansable ideación las dos más altas virtudes modernas: el cumplimiento de los deberes oscuros y el idealismo inmarcesible”41. ...
Non estaba contento en Leibzig por considerar a universidade como unha “muralla china para extranjeros” e decide irse a Berlín, que lle parecía máis aberta. O 3/11/1905 xa está instalado na capital alemana, para un período dun semestre42, onde fará de correspondente de El Imparcial durante a visita do Rei de España a aquela cidade43, que lle dará ocasión de entrevistarse con el e co chanceler Bülow. “El Rey no me dijo nada de particular. Lo único que está bien de cuanto hace y dice es el ruido de una espuela contra otra al cuadrarse para
saludar”44. Entre a instalación “y la lata del viaje del majadero del Rey no he tenido sosiego”45. En Berlín segue aulas sobre Kant, sobre Psicoloxía, Filosofía do século XIX, con Simmel, Ética, Historia xeral da Filosofía, con Riehl46, etc., tendo como profesores máis famosos a Simmel e a Rhiel47, pero o que máis lle impresiona é a infraestrutura académica: “lo de más son las bibliotecas, museos, etc. Realmente aquí el que pueda vivir tres o cuatro años se hace un sabio sin querer”48.
En novembro de 1905, subliña comparativamente os seus progresos en alemán. “Al ver a los españoles que hay aquí me he sentido orgulloso porque veo que he adelantado mucho más que todos ellos, incluso que el tan citado Canseco, en el conocimiento del idioma y sobre todo del espíritu alemán”49. En xaneiro declara sentirse mal dos nervos e con unha enorme debilidade por falta de exercicio físico50. En febreiro de 1906, carga con denodadas marteladas nitzschianas contra os curas e canto con eles se relaciona. “Hoy ya me es incomprensible cómo pueden existir unos hombres vestidos de negro dedicados tan sólo a ennegrecer la vida y por consiguiente a hacer malos a los hombres. El día que aumenten en Alemania la ahogarán, porque son eso, ahogadores. No comprendo cómo una cabeza medianamente inteligente puede tolerar sus imbecilidades y groserías dichas con ese típico y monstruoso orgullo monástico. Han inventado eso del pecado para que los hombres se desprecien a sí mismos y como todo el que se desprecia estén a merced de la inmoralidad y a merced de ellos. La confesión es la mayor y más vergonzosa humillación que pueden imponer, y como saben que mientras confiesen mandan, porque humillan, cualquier día la sueltan. ... Convierten la religión en una cosa sencillamente hendionda. Los pobres ánimos endebles no aciertan a soltar la cuerda que ellos le echaron al cuello; piensan, acaso, que efectivamente, son unos seres despreciables, pero ni a sí mismos se lo confiesan. ... Las penas fantásticas del fantástico infierno (idea tomada de otras religiones) son la otra ganzúa con que tienen abiertas las almas cobardes. ¡Es angustiosos pensar en que aún tienen gentes que los veneran y sólo al
pensar esto es cuando se comprende cómo la humanidad es tan villana y plebeya, tan difícil de mejora! ... Creo que la mayor parte de los católicos non han pensado jamás en Religión ni en Dios: a lo sumo se han imaginado un buen señor viejo que vive en el piso alto de esta casa del mundo, especie de ministro de Gobernación y Orden público que tiene un calabozo (el supremo) para los golfos”51.
Neste mesmo mes de febreiro declara que “aún no sé dos jotas de alemán”52, declaración que contrasta coa realizada en outubro de 1905 na que afirmaba que aprendera xa este idioma. No mes de marzo de 1906, despois dunha estancia de seis meses escasos en Berlín, volve a España.
Por Real Orde de 6/06/1906, o Ministerio de Instrucción Pública español concédelle unha pensión de 4.500 pts. anuais para estudiar en Alemaña «Prehistoria del criticismo filosófico», do 1/10/1906 a 30/09/1907. Con esta finalidade, chega a Marburgo o 6/10/1906, onde asiste ás aulas sobre Kant, sendo discípulo dos neokantianos H. Cohen (1842-1918), “uno de los más grandes filósofos que hoy viven”53, “un viejín muy simpático”54 e que “acaso sea el primer pensador hoy en Alemania”55 e P. Natorp (1854-1924), da filosofía grega e métese de cheo “en Matemáticas: no se puede dar un paso en el mundo sin saber matemáticas”56. Aquí encontrase cunha serie de compañeiros filósofos, aos que pensa dar de lado por non consideralos intelixentes57: Nicolai Hartmann, Paul Scheffer, Heinz Heimsoeth, cos que debate sobre Kant.
En decembro de 1906 cualifica un artigo do seu pai sobre Menéndez Pelayo de «incontinencia de juicio... que es la negación de juicio»”58. O 3/08/1907 abandona Marburgo empapado de neokantismo e de cultura alemá, e diríxese a Berlín, por ter esta cidade unha grande biblioteca, que lle permite seguir mellor uns traballos sobre psicoloxía. Visita, a seguir München e retorna a España a principios de setembro de 1907 -lembremos que a bolsa era até o 30/09/1907-.
Solicita e obtén unha bolsa de estudos da «Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas», creada por Real Decreto de 11 de xaneiro de 1907, con obxecto de facilitar o estudo no estranxeiro aos mozos universitarios e poñer a España a nivel europeo. Tivo como primeiro presidente a Santiago Ramón e Cajal e como secretario a José Castillejo. Despois de visitar as cidades italianas de Bolonia e Florencia, o casal chega a Marburgo, na que sería a terceira viaxe de Ortega a Alemaña, nos primeiros días de xaneiro de 1911, e alóxanse nun apartamento da Schwannallee, 44. Aquí, en maio deste ano, nácelle o primeiro fillo, Miguel Germán. Aquí vivíase o neokantismo como unha cidadela sitiada. “Todo en torno era sentido como enemigo mortal: los positivistas y los psicologistas, Fichte, Schelling, Hegel. Se les consideraba tan hostiles, que no se les leía. En
Marburg se leía solo a Kant y, previamente traducidos al kantismo, a Platón, a Descartes, a Leibniz. ... El gobernador de la ciudadela, Cohen, era una mente poderosísima. ... propiamente hablando, en Marburg no se enseñaba filosofía. Era preciso saberla ya de antemano. ... los neokantianos no disparaban las mentes jóvenes hacia problemas abiertos sobre que fuese posible e interesante trabajar. No se conocían más cuestiones que las
resueltas ya en su canon”59. Ao regreso de Alemaña volven a Zurbano, 22. Ademais da cociñeira Elisa, contratan unha niñeira para atender a Miguel.
1. «Al margen del libro «A.M.D.G»», 12/1910, en Obras Completas (OC), T. 1, pp. 532-535.
2. «Al margen del libro «A.M.D.G»», 12/1910, en OC, T. 1, p. 535.
3. Cartas aos pais de 18/11/1894,7/04/1895,21/04/1895, en ORTEGA Y GASSET, JOSÉ, Cartas de un joven
español (CJE), Ediciones el Arquero, Madrid, 1991 pp. 57, 59, 60.
4. Cartas aos pais de 21/04/1895,15/03/1896,12/04/1896, 8/08/1905 en CJE, pp. 60, 66, 69, 655.
5. Carta a Rosa Spottorno, de 30/10/1905, en CJE, p. 396.
6. Carta a Rosa Spottorno, de 30/10/1905, en CJE, p. 397.
7. Carta a Rosa Spottorno, de 2/11/1905, en CJE, p. 404.
8. Carta de Ortega a Unamuno de 27/01/1907, en Epistolario completo Ortega-Unamuno (EOU), Ediciones El
Arquero, Madrid, 1987, p. 65.
9. Carta de Ortega a Unamuno de 12/09/1914, en EOU, p. 117.
10. Carta de Ortega a Unamuno de 1/03/1907, en EOU, p. 172.
11. Carta aos seus pais de 24/11/1905, en CJE, p. 223. Cf.tamén Carta a Rosa Spottorno de 2/03/1907, en CJE,
p. 533.
12. Carta a Rosa Spottorno, de 26/08/1905, en CJE, p. 384.
13. Carta ao seu pai de 9/08/1902, en CJE, p. 89.
14. «Hacia una mejor política», El Sol, 28/12/1917, en OC, T. 10, p. 382-383.
15. Carta de Ortega a Unamuno de 6/01/1904, en EOU, p. 30.
16. LOR, pp. 164-165.
17. Carta ao seu pai de 13/03/1905, en CJE, p. 114.
18. Carta a Francisco Navarro Ledesma de 28/05/1905, en CJE, p. 613.
19. Carta á súa mai de 21/04/1905, en CJE, pp. 131-132.
20. Carta ao seu pai de 13/03/1905, en CJE, p. 114.
21. Carta a Rosa Spottorno de 4/03/1905, en CJE, p. 299. Cf. Tamén Carta a Rosa Spottorno de 9/03/1905, en CJE,
p. 305.
22. Carta a Rosa Spottorno de 4/03/1905, en CJE, p. 300.
23. Carta ao seu pai de 28/03/1905, en CJE, p. 123.
24. Carta ao seu pai de 28/04/1905, en CJE, p. 135. Esta mesma idea xa a vertera en carta a Unamuno de
6/01/1904. EOU, p. 30.
25. Carta ao seu pai de 28/04/1905, en CJE, p. 136.
26. Carta ao seu pai de 28/04/1905, en CJE, p. 144.
27. Carta ao seu pai de 21/05/1905, en CJE, p. 149.
28. Carta ao seu pai de 6/10/1905, en CJE, p. 182.
29. Carta ao seu pai de 29/09/1905, en CJE, p. 180.
30. Carta a súa mai de 29/11/1905, en CJE, p. 227.
31. Carta a Francisco Navarro Ledesma de 23/07/1905, en CJE, p. 623.
32. Carta a Rosa Spottorno, de 26/08/1905, en CJE, p. 387.
33. Carta a Francisco Navarro Ledesma de 9/08/1905, en CJE, p. 652.
34. Carta ao seu pai de 18/10/1905, en CJE, p. 200.
35. Carta ao seu pai de 19/10/1905, en CJE, p. 206.
36. Carta ao seu pai de 18/10/1905, en CJE, p. 202.
37. Carta ao seu pai de 19/10/1905, en CJE, p. 206.
38. Carta a Francisco Navarro Ledesma, sen data, en CJE, p. 580.
39. Carta ao seu pai de 1/12/1905, en CJE, p. 232.
40. Carta a Rosa Spottorno, de 24/09/1905, en CJE, p. 393.
41. «Canto a los muertos, a los deberes y a los ideales», El Imparcial, (14/09/1906), en OC, T. 1, 60.
42. «Prólogo para alemanes», 1934, en OC, T. 8, p. 26.
43. Carta ao seu pai de 3/11/1905, en CJE, p. 213.
44. Carta ao seu pai de 11/11/1905, en CJE, p. 215.
45. Carta á súa mai de 17/11/1905, en CJE, p. 217.
46. «La Universidad española y la Universidad alemana», VI, El Imparcial, 20/02/1906, en CJE, p. 741.
47. Carta aos seus pais de 24/11/1905, en CJE, p. 222.
48. Carta aos seus pais de 24/11/1905, en CJE, p. 222.
49. Carta á súa mai de 29/11/1905, en CJE, p. 228.
50. Carta a Rosa Spottorno, de 26/01/1906, en CJE, p. 429.
51. Carta a Rosa Spottorno, de 5/02/1906, en CJE, pp. 4116-417.
52. Carta á súa mai de 9/02/1906, en CJE, p. 252.
53. «El espectador, VI», en OC, p. 559.
54. Carta a Rosa Spottorno, de 18/10/1906, en CJE, p. 449.
55. Carta a Rosa Spottorno de 25/02/1907, en CJE, p. 531.
56. Carta ao seu pai de 12/12/1906, en CJE, p. 264.
57. Carta a Rosa Spottorno de 1/05/1907, en CJE, p. 546.
58. Carta ao seu pai de 12/12/1906, en CJE, pp. 261-262.
59. «Prólogo para alemanes», 1934, en OC, T. 8, p. 27.
No hay comentarios:
Publicar un comentario